राज्यशास्त्र सराव पेपर 347

आतापर्यंत किती घटनादुरूस्त्याद्वारे घटनेत नवीन भाग समाविष्ठ केले आहेत ?

कायदेमंडळामध्ये असलेल्या अनुसुचित जाती व जमातींच्या राजकीय आरक्षणासंबंधीच्या तरतुदी घटनेच्या पुढीलपैकी कोणत्या भागात आहेत ?

पुढील विधाने वाचून योग्य पर्याय निवडा.
अ) आठव्या परिशिष्टामध्ये मूळत: एकुण १३ भाषांचा समावेश होता.
ब) सातव्या परिशिष्ठामध्ये बदल करण्यासाठी संसदेचे विशेष बहुमत तसेच किमान अर्ध्या राज्यांच्या संमती या पद्धतीची आवश्यकता असते.
क) दहावे परिशिष्ठ ८५ व्या घटनादुरुस्तीने समाविष्ठ करण्यात आले.

आठव्या परिशिष्ठात मैथिली ही भाषा कोणत्या घटनादुरुस्तीने समाविष्ठ करण्यात आली ?

११ व्या व १२ व्या परिशिष्ठात ग्रामीण व शहरी स्थानिक स्वराज्य संस्थाविषयक विषयांची यादी दिली आहे. या परिशिष्ठात अनुक्रमे किती विषय आहेत ?

पुढे भारतीय घटनेतील काही तरतुदी व त्या तरतुदी कोणत्या देशाच्या घटनेवरून घेतल्या आहेत यासंबंधी जोड्या दिल्या आहेत त्यापैकी योग्य जोड्या ओळखा.
अ)राज्यपालाची नियुक्ती : कॅनडा
ब) राज्यसभा सदस्यांचे नामनिर्देशन : आर्यलंड
क) संयुक्त बैठक : ऑस्ट्रेलिया
ड) उपराष्ट्रपतीचे पद : अमेरिका

विरोधी पक्षनेत्यास ‘पर्यायी पंतप्रधानांची’ उपमा कोणी दिली ?

पुढीलपैकी घटनेच्या कोणत्या भागामध्ये संकीर्ण तरतुदी दिल्या आहेत? (Miscellaneous provisions)

भारत एक धर्मनिरपेक्ष राज्य आहे असे पुढीलपैकी कोणत्या बाबीतून स्पष्ठ होते ?
अ) प्रस्तावना ब) मूलभूत हक्क
क)मार्गदर्शक तत्व ड) कलम ३२५

पुढीलपैकी कोणत्या घटनादुरूस्तीद्वारे भारतीय राज्यवस्थेस ‘संघराज्यांतर्गत संघराज्य’ (Federalism in Federal System) असे स्वरूप प्राप्त झाले असे म्हणता येईल.

पुढीलपैकी कोणती घटनादुरूस्ती भारतीय राज्यव्यवस्थेतील संघराज्यवाद या तत्वाला छेद देणारी ठरली ?

भारताने ‘कायदयाचे अधिराज्य’ ही संकल्पना ब्रिटनकडून घेतली आहे. भारतीय घटनेत पुढीलपैकी कोणत्या ठिकाणी ‘कायदयाचे अधिराज्य’ (Rule of Law) ही संज्ञा शब्दश: दिसून येते ?

पुढीलपैकी कोणते तत्व संसदीय शासनव्यवस्थेचे पायाभूत तत्व (Bedrock principle of parliamentary government) आहे असे म्हणता येईल ?

भारतीय घटनेतील संसदीय शासनव्यवस्थेचा पाया दर्शविणारी कलमे कोणती ?
अ) कलम ७४ ब) कलम ७५
क) कलम १६४ ड) कलम १६५

पुढीलपैकी कोणकोणत्या देशात संघराज्यीय शासनव्यवस्था आहे ?
अ) ब्राझील ब) कॅनडा
क) स्वित्र्झलँड ड) चीन

सामान्यपणे लिखित घटना हे संघराज्यीय शासनव्यवस्थेचे वैशिष्ठे असते पण पुढीलपैकी कोणत्या देशात एकात्म प्रकारची राज्यव्यवस्था असुनही लिखित घटना आहे ?
अ) भारत ब) फ्रान्स
क) ऑस्ट्रेलिया

सामान्यपणे द्विगृही संसद हे संघराज्यीय शासनव्यवस्थेचे वैशिष्ठ्ये असते पण पुढीलपैकी कोणत्या देशात एकात्म प्रकारची राज्यव्यवस्था असूनही द्विगृही संसद अस्तित्वात आहे ?
अ) ब्रिटन ब) चीन
क) कॅनडा

संघराज्यीय शासनव्यस्था असलेल्या देशांमध्ये राज्यांना (Units of Federation) ला वेगवेगळ्या देशात वेगवेगळी नावे आहेत. यासंदर्भात पुढीलपैकी अयोग्य जोड्या निवडा.
देश तेथील राज्यांच नाव
अ) अमेरिका : स्टेटस्
ब) स्वित्झर्लंड : प्रोव्हीन्सेस
क) रशिया : रिपब्लिक
ड) कॅनडा : कँटून

पुढे दोन विधाने दिले आहेत त्यांच्यातील कारण स्पष्टीकरण ओळखा.
विधान अ) भारत हा देश केवळ आकाराने मोठा नसून भारतातील निरनिराळ्या धर्म, जात, भाषा इ. मुळे भारतात खुप मोठ्या प्रमाणावर विविधता आहे.
विधान ब) भारताने संघराज्यीय शासनव्यवस्था स्वीकारली आहे.

भारतीय राज्यव्यवस्थेतील पुढीलपैकी कोणती वैशिष्ठे संघराज्यविरोधी (Antifederal) किंवा एकात्म व्यवस्थेकडे झुकणारी आहेत ?
अ) घटनेची लवचिकता.
ब) घटनेची सर्वोच्चता.
क) एकच घटना
ड) राज्यसभेत वेगवेगळ्या राज्यांना वेगवेगळे प्रतिनिधीत्व

सामान्यपणे लिखित घटना हे संघराज्यीय शासनव्यवस्थेचे वैशिष्ठे असते पण पुढीलपैकी कोणत्या देशात एकात्म प्रकारची राज्यव्यवस्था असुनही लिखित घटना आहे ?
अ) भारत ब) फ्रान्स
क) ऑस्ट्रेलिया

भारतातील कोणत्या यंत्रणा संघराज्यविरोधी यंत्रणा आहेत ?
अ) भारतीय न्यायव्यवस्था
ब) भारतातील लेखापरिक्षण यंत्रणा
क) भारतातील निवडणुक यंत्रणा
ड) लोकसेवा आयोग

भारताची राज्यव्यवस्था ही ‘रचनेवरून संघराज्यवादी आहे पण खऱ्या हेतुने ती एकात्म आहे’ (Federal in form unitary in spirit) असे वर्णन कोणी केले?

“भारतीय संघराज्य दुय्यम एकात्मिक वैशिष्ठ्ये असलेले संघराज्य असण्यापेक्षा दुय्यम संघराज्यीय वैशिष्ठ्ये असलेले एकात्मिक राज्य आहे” असे कोणी म्हणले ? (Indian Union is a unitary state with subsidiary federal features rather than a federal state with subsidiary unitary features)

पुढे दिलेल्या भारतीय संघराज्य व्यवस्थेवरील टिका आणि संबंधित व्यक्ती यांच्या जोड्यापैकी योग्य ओळखा.
अ) पॉल अॅपलबे : अतिसंघराज्य (Extremly federal)
ब) मॉरिस जोन्स : वाटाघाटीचे संघराज्य
क) अलेक्झाँड्रोविच : भारताची पद्धत एकमेवाद्वितीय आहे. (Sui generi’s )
ड) ग्रॅनविल ऑस्टिन : सहकारी संघराज्य (co-operative federalism)

राज्यसभा सदस्यांची निवडणूक’ ही पद्धती कोणत्या देशाकडून घेतली आहे ?

सर्वोच्च न्यायालयाचे सल्लाविषयक अधिकारक्षेत्र भारतीय घटनेने कोणत्या देशाकडून घेतले आहे ?

पुढीलपैकी कोणत्या अटींची पुर्तता झाली म्हणजे तो देश प्रजासत्ताक आहे असे म्हणता येईल ?
अ)त्या देशाचे शासन लोकप्रतिनिधीमार्फत चालविले जाणे.
ब) त्या देशातील जनतेला काही मुलभूत हक्क प्राप्त असणे.
क) त्या देशाचा सर्वोच्च प्रमुख निर्वाचित असणे.

संघराज्य अस्तित्वात येण्यासाठी पुढीलपैकी कोणती अट पूर्ण होणे आवश्यकच आहे ?
अ) देशामध्ये लोकशाही शासन असणे.
ब) शासनाचे किमान दोन स्तर असणे.
क) देशाचा सर्वोच्च प्रमुख निर्वाचित असणे.

घटनेच्या कलम १ मध्ये भारत हा एक संघराज्य आहे असे नमुद करण्याऐवजी भारत हा एक राज्यांचा संघ आहे असे म्हणण्यामागे काय अर्थ आहे?
अ) भारतामधील राज्यांना फुटून निघण्याचा अधिकार नाही.
ब) भारतीय संघराज्य हे केंद्रोत्सारी पद्धतीतून तयार झाले आहे.

पुढीलपैकी कोणत्या देशामध्ये संसदीय शासनपद्धती अस्तित्वात आहे ?
अ)ब्रिटन ब) जपान
क) कॅनडा ड) ब्राझील

संसदीय शासन पद्धतीमध्ये पुढीलपैकी कोणती वैशिष्ठे आवश्यक आहेत ?
अ) नामधारी व वास्तव शासन प्रमुख
ब) सामुहिक जबाबदारी
क) राजकीय एकजिनसीपणा
ड) कनिष्ठ सभागृहाचे विसर्जन
इ) सत्ताविभाजनाचे तत्व

संसदीय शासन पद्धतीचे पुढीलपैकी कोणते फायदे सांगता येतील ?
अ)कार्यकारी मंडळ आणि कायदेमंडळ यांच्यात सुसंवाद
(Harmony Between Legislature and executive)
ब) एकाधिकारशाहीस प्रतिबंध बसतो.
क) शासनामध्ये व्यापक प्रतिनिधित्व प्राप्त होते.
ड) शासनामध्ये स्थिरता येते.

पुढील विधाने वाचून पूर्ण बरोबर विधाने निवडा
अ)प्रत्येक लोकशाही राज्यव्यवस्था ही प्रजासत्ताक असते.
ब) भारताने न्याय, स्वातंत्र्य, समता बंधुता ही तत्वे फ्रान्सच्या घटनेवरून घेतली आहेत.
क) अध्यक्षीय लोकशाही हा प्रातिनिधिक लोकशाहीचाच एक प्रकार आहे.

विधान अ) भारताचा राष्ट्रपती निर्वाचित असतो.
विधान ब) भारत एक प्रजासत्ताक राज्यव्यवस्था आहे.

भारतीय घटनेने आपल्याला सामाजिक, आर्थिक, राजकीय न्याय प्रस्थापित करून दिला आहे. तर राजकीय न्याय यामध्ये कशाचा समावेश होतो ?
अ) धर्म, जात, वंश इ. आधारावर भेदभाव न करता सर्वांना समान वागणूक देणे.
ब) राजकीय पदे सर्वांसाठी खुले असणे.
क) मतदान करण्याचा हक्क असणे.

सामाजिक आणि आर्थिक लोकशाही प्रस्थापित झाल्याशिवाय राजकीय लोकशाही प्रस्थापित होऊ शकत ‘नाही’ असे मत पुढीलपैकी कोणी आणि कधी मांडले ?

पुढील विधानांचा विचार करून योग्य पर्याय निवडा.
अ) अध्यक्षीय पद्धत ही शासनाची कमी स्थिरता पण जास्त जबाबदारीची शासनव्यवस्था निर्माण करते.
ब) याउलट संसदीय शासनपद्धत मात्र शासनाची जास्त स्थिरता (more stability) निर्माण करते.

भारताने ब्रिटिश संसदीय शासनपद्धतीवर आधारित संसदीय शासनव्यवस्थेचा स्वीकार केला आहे. परंतू भारताची संसदीय शासनव्यवस्था ब्रिटनच्या शासनव्यवस्थेपेक्षा काही प्रमाणात वेगळी आहे तर पुढीलपैकी कोणकोणत्या बाबतीत भारताची शासनव्यवस्था वेगळी आहे ?
अ) भारताचा पंतप्रधान कोणत्याही सभागृहाचा सदस्य असू शकतो.
ब) भारतात मंत्रीपदी नियुक्ती होण्यासाठी कोणत्याही सभागृहाचा सदस्य नसला तरी चालू शकते.
क)भारतीय संसद ब्रिटिश संसदेसारखी सार्वभौम नाही.
ड) भारतामध्ये मंत्र्यांना कायदेशीर जबाबदारी आहे.

पुढीलपैकी कोणते पंतप्रधान राज्यसभा सदस्य असताना पंतप्रधान पदावर नियुक्त झाले होते?
अ) इंदिरा गांधी
ब) देवेगौडा
क) मनमोहन सिंग
ड) राजीव गांधी

पुढीलपैकी कोणते वैशिष्ठ्य संघराज्यीय शासनपद्धतीमध्ये असणे आवश्यक आहे ?
अ) लवचिक घटना ब) लिखित घटना
क) द्विगृही संसद ड) स्वतंत्र न्यायव्यवस्था
इ) अखिल भारतीय सेवा

पुढीलपैकी कोणत्या खटल्यात संघराज्यवाद हे भारतीय घटनेच्या मूलभूत सिद्धांताचा (Basic Structure) भाग आहे असे सांगितले गेले?

इंडियन कॉन्स्टीट्युशन द कॉर्नर स्टोन ऑफ ए ‘नेशन’ हा ग्रंथ पुढीलपैकी कोणाचा आहे?

भारतीय संघराज्य एक ‘सहकारी संघराज्य’ (Co-operative Federalism) आहे असे कोणी म्हटले आहे ?

भारतीय संघराज्य हे वाटाघाटीचे संघराज्य आहे (Bargaining federalism) असे वर्णन कोणी केले ?

मूळ घटनेत एकूण आठ परिशिष्ठे होती. ९वे, १०वे, ११वे आणि १२वे परिशिष्ठ अनुक्रमे कोणत्या वर्षी झालेल्या घटनादुरूस्तीने समाविष्ठ करण्यात आली?

आतापर्यंत किती घटनादुरूस्त्याद्वारे घटनेत नवीन भाग समाविष्ठ केले आहेत ?

कायदेमंडळामध्ये असलेल्या अनुसुचित जाती व जमातींच्या राजकीय आरक्षणासंबंधीच्या तरतुदी घटनेच्या पुढीलपैकी कोणत्या भागात आहेत ?

पुढील विधाने वाचून योग्य पर्याय निवडा.
अ) आठव्या परिशिष्टामध्ये मूळत: एकुण १३ भाषांचा समावेश होता.
ब) सातव्या परिशिष्ठामध्ये बदल करण्यासाठी संसदेचे विशेष बहुमत तसेच किमान अर्ध्या राज्यांच्या संमती या पद्धतीची आवश्यकता असते.
क) दहावे परिशिष्ठ ८५ व्या घटनादुरुस्तीने समाविष्ठ करण्यात आले.

आठव्या परिशिष्ठात मैथिली ही भाषा कोणत्या घटनादुरुस्तीने समाविष्ठ करण्यात आली ?