• सध्या राज्यघटनेत एकूण 12 परिशिष्ट्ये आहेत.

परिशिष्ट – 1 –   घटक राज्य व केंद्रशासित प्रदेशांची यादी

परिशिष्ट – 4 –   राज्य व केंद्रशासित प्रदेशातर्फे राज्यसभेवर किती सदस्य पाठवावे                                याची नोंद

राज्यसभा हे भारतीय संसदेतील ज्येष्ठ सभागृह आहे. राज्यसभेत २५० सभासद असून त्यातील १२ सभासदांची नेमणुक राष्ट्रपती विविध क्षेत्रातील (कला, साहित्य, विज्ञान व समाजसेवा) मान्यवरांमधून करतात. इतर २३८ सभासदांची निवड राज्य व केंद्रशासित प्रदेश विधिमंडळ करतात.

राज्यसभेचा कार्यकाळ ६ वर्षांचा असतो आणि राज्यसभा ही स्थायी सभाग्रह आहे कारण दर दोन वर्षांनी इक तृतीयांश सभासद निवृत्त होतात आणि पुन्हा नव्याने तेवढेच सभासद निवडतात.  राज्यसभेचे सत्र कायमस्वरुपी असून ते लोकसभेप्रमाणे विलीन होत नाही. राज्यसभा व लोकसभा यांना समान अधिकार आहेत, शिवाय धन विधेयक (Money/Supply Bill) जेथे लोकसभेस अध्यारोही अधिकार आहेत. परस्पर विरोधी ठराव झाल्यास एक संयुक्त बैठक घेतली जाते. परंतु लोकसभेची सभासद संख्या दुप्पट असल्याने त्यांना बहुमत मिळून जाते.

भारतीय उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात. राज्यसभेच्या उपाध्यक्षांची निवड सदस्य मतदानाने होते. अध्यक्षांच्या गैरहजरीत उपाध्यक्ष सभेचे कामकाज पाहतात.

राज्यसभेचे पहिली सत्र बैठक मे १३, १९५२ साली झाली.

नियुक्ती

राज्यसभा सदस्यांची निवड प्रत्येक राज्यातील विधानसभेमार्फत होते. प्रत्येक राज्यासाठी जागा निर्धारीत आहेत व समान नसून लोकसंख्येप्रमाणे ठरविण्यात आल्या आहेत. २००६ मधील जागांची संख्या पुढील प्रमाणे आहे:

परिशिष्ट – 5 –   अनुसूचित जाती व जमाती प्रशासन व नियंत्रण

परिशिष्ट – 6 –   उत्तर पूर्वीय राज्यातील आदिवासींचे प्रशासन

अनुसूचित आदिवासींच्या गटांची संख्या than०० पेक्षा जास्त आहे. १7171१ ते १ 194 from१ पर्यंतच्या जनगणनेनुसार आदिवासी इतर धर्मापेक्षा वेगळ्या धर्मात गणले गेले आहेत, जसे की अन्य धर्म -१ Tri Forest१, अ‍ॅबरडीन १88१, फॉरेस्ट ट्राइब -१91, १, अ‍ॅनिमिस्ट- १ 190 ०१, अ‍ॅनिमिस्ट-१ 11 ११, आदिम -१ 21 २१, आदिवासी धर्म -१ 31 .१, “जनजाती-1941” इत्यादींचे वर्णन केले आहे. तथापि, १ 195 1१ च्या जनगणनेपासून आदिवासींची स्वतंत्र गणना केली जात आहे.

अनुसूचित जमाती आणि अनुसूचित जमाती अशा दोन प्रकारात भारतातील आदिवासींना अधिसूचित करण्यात आले आहे. हिंदू विवाह कायदा कलम २ (२) नुसार अनुसूचित जमातीच्या सदस्यांना हिंदू विवाह कायदा लागू नाही. तसे असल्यास, कौटुंबिक कोर्टाने हिंदू विवाह कायद्याच्या कलम 9 अंतर्गत दिलेली सूचना अपीलकर्त्यास लागू होणार नाही. “आदिवासी त्यांचे सण पाळतात, ज्याचा कोणत्याही धर्माशी थेट विरोध नाही आणि ते त्यांच्या आदिवासींच्या प्रथेनुसारच त्यांच्यात लग्न करतात. त्यांच्या परंपरागत आदिवासींच्या श्रद्धेनुसार लग्न आणि उत्तराधिकार संबंधी सर्व सुविधांचा संबंध. त्यांच्याकडे त्यांचे जीवन जगण्याचा स्वतःचा मार्ग आहे.

भारत 1951 च्या जनगणना आदिवासी 19.111.498 संख्या 2001 च्या जनगणनेनुसार 84.326.240 करण्यात आली आहे. हे देशाच्या लोकसंख्येच्या 8.2 टक्के आहे.

या गटात नेग्रिटो, प्रोटो-ऑस्ट्रालोइड आणि मंगोलॉइड घटक प्रामुख्याने वांशिक दृष्टिकोनातून आढळतात, जरी काही नर्तकांनी नेग्रिटो घटकाविषयी शंका उपस्थित केली आहे. भाषाशास्त्राच्या दृष्टीने, त्यांना ऑस्ट्रो-एशियन, द्रविड आणि तिबेट-चिनी-कुटूंबाच्या भाषा बोलणार्‍या गटांमध्ये विभागले जाऊ शकते. भौगोलिकदृष्ट्या, आदिवासी भारतास चार मुख्य विभागांमध्ये विभागले जाऊ शकते: ईशान्य प्रदेश, मध्य प्रदेश, पश्चिम विभाग आणि दक्षिणी विभाग.

ईशान्येकडील प्रदेशातील हिमालयीन क्षेत्राव्यतिरिक्त , ब्रह्मपुत्रांच्या यमुना-पद्य शाखेच्या पूर्वेकडील भागातील तिस्ता उपटिका आणि डोंगराळ प्रदेश येतो . या भागातील आदिवासी गटांपैकी गुरुंग, लिंबू, लेप्चा, आक, डफला, अबोर, मिरी, मिश्मी, सिंगपी, मिकीर, राम, कावरी, गारो , खासी , नाग , कुकी , लुशाई, चकमा इत्यादि उल्लेखनीय आहेत.

मध्य प्रदेश उत्तर प्रदेशातील मिर्झापूर जिल्ह्याच्या दक्षिणेकडील राजमहल रांगेच्या पश्चिमेला भाग आणि दक्षिणेस गोदावरी नदीपर्यंतचा आहे. Santal , मुंडा , महली , ऑरान असू terraneous, अलाबस्टर, Birhor , Juaang , Khond, Savara, गोंड , भिल्ल , Baiga, कोरकू डोक्यावर, Kamar इ भाग Aboriginal.

पश्चिम भागात भिल्ल, मीना , ठाकूर, कातकरी, टोकरे कोळी, कोळी महादेव, गोंड, कोल्लम, हलबा, पावरा (महाराष्ट्र) इत्यादी मोठ्या आदिवासी जमाती आहेत. दक्षिणेस सह्याद्रीपर्यंतचा पश्चिम प्रदेश मध्य पश्चिम राजस्थानातून या प्रदेशातून येतो. गोदावरीच्या दक्षिणेपासून कन्याकुमारीपर्यंत दक्षिणेकडील भागाचा विस्तार आहे. या भागात राहणा the्या आदिवासी गटांमध्ये चेन्चू, कोंडा, रेड्डी, राजगोंड, कोया, कोल्लम, कोटा, कुरुंबा, बडगा, तोडा, कादर, मलयान, मुशुवन, उरळी, कनिककर इत्यादींचा समावेश आहे.

नर्तकांनी यापैकी बर्‍याच गटांचा सविस्तर शारीरिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक अभ्यास केला आहे. या अभ्यासाच्या आधारे, आदिवासी भारताची सामाजिक संस्था, धर्म, बाह्य संस्कृती, प्रभाव इत्यादींच्या संदर्भात भौतिक संस्कृती आणि जगण्याच्या साधनांच्या आधारावर आदिवासींचे विविध वर्गीकरण करण्याचे अनेक वैज्ञानिक प्रयत्न केले गेले आहेत. या प्रास्ताविक चौकटीत या सर्व प्रयत्नांचा उल्लेख करणे देखील शक्य नाही. आदिवासी संस्कृतींच्या जटिल भिन्नतेचे वर्णन करण्यासाठी येथे पुरेशी जागा नाही.

जरी प्राचीन काळात भारतीय परंपरेच्या विकासात आदिवासींचे महत्त्वपूर्ण योगदान होते आणि त्यांच्या विशिष्ट प्रथा आणि श्रद्धा अजूनही आधुनिक हिंदू समाजात थोडी बदललेल्या स्वरूपात पाहिली जाऊ शकतात, तरीही हे निश्चित आहे की ते फार पूर्वीपासून भारतीय समाजात होते आणि संस्कृतीच्या विकासाच्या मुख्य प्रवाहांपासून विभक्त होते. आदिवासींचे गट हिंदू समाजात केवळ अनेक महत्त्वाच्या बाबींमध्येच भिन्न नाहीत तर या गटांमध्ये त्यांचेही अनेक महत्त्वाचे मतभेद आहेत. समकालीन आर्थिक शक्ती आणि सामाजिक प्रभावांमुळे भारतीय समाजातील या वेगवेगळ्या भागांमधील अंतर आता हळूहळू कमी होत आहे.

आदिवासींचे सांस्कृतिक फरक टिकवून ठेवण्यात अनेक कारणांचा सहभाग आहे. त्यापैकी बर्‍याच जणांना मानसिक विमानात तीव्र “आदिवासी भावना” (आदिवासी भावना) असतात. सामाजिक-सांस्कृतिक-विमानात त्यांच्या संस्कृतींच्या निर्मितीमध्ये एक केंद्रीय महत्त्व आहे. आसामच्या नागा आदिवासींच्या नर्मूंदप्रिया प्रथेला बस्तरच्या घोतूल संस्था, तोडा समूहातील बहुपुत्रीकरण, कोया समूहातील गोंबली प्रथा इत्यादी अशा गटांच्या संस्कृतीत खूप महत्वाचे स्थान आहे. परंतु या संस्था आणि पद्धती भारतीय समाजातील प्रमुख ट्रेंडशी सुसंगत नाहीत. आदिवासींचे संकलन-शिकार अर्थव्यवस्था आणि अस्थिर आणि स्थिर शेतीच्या काही विकसित अर्थव्यवस्था अजूनही पारंपारिक प्रणालीद्वारे आणल्या आहेत. त्यांच्यावर नवीन आर्थिक मूल्यांच्या प्रभावापेक्षा परंपरेचा प्रभाव जास्त आहे. धर्म, जीववाद, जीववाद, पितृपूजा इत्यादी क्षेत्रात हिंदू धर्माच्या जवळ जाऊन ते वेगळे ठेवतात.

आजच्या आदिवासी भारतात संस्कृती-प्रभावांच्या बाबतीत आदिवासींचे चार मोठे वर्ग आहेत. पहिल्या वर्गामध्ये प्रत्येक संस्कृती-प्रबळ गट, द्वितीय गट प्रत्येक संस्कृतीने कमकुवत, द्वितीय गट प्रत्येक संस्कृतीने प्रभावित, परंतु स्वतंत्र सांस्कृतिक अस्तित्वातील गट आणि चौथ्या वर्गात आदिवासी गटांचा समावेश आहे ज्यांनी या खंडातील प्रत्येक संस्कृती स्वीकारल्या आहेत. मी हे केले आहे की आता ते केवळ नाममात्र रकमेसाठी आदिवासी राहिले आहेत.

परिशिष्ट – 7 –   केंद्रसूची, राज्यसूची व समवर्ती सुचींची माहिती

परिशिष्ट – 8 –   राष्ट्रीय भाषांची माहिती (22 भाषा)

केंद्रशासित प्रदेश[संपादन]

अधिकृत भाषांची सूची[संपादन]

इंग्रजी आणि हिंदीप्रमाणेच खाली दिलेल्या २१ भाषांना भारतीय राज्यघटनेने अधिकृत आणि राजभाषा असा दर्जा दिला आहे.

परिशिष्ट – 9 –   विविध कायद्यांची माहिती

परिशिष्ट – 10 – पक्षांतर विरोधी विधेयकाची माहिती

५२व्या घटनादुरुस्तीअन्वये इ.स. १९८५ साली पक्षांतरबंदी कायदा तयार करण्यात आला. यामध्ये लोकसभा व राज्य विधीमंडळातील सदस्यांना पक्षांतराच्या आधारे अपात्र ठरविण्याची तरतूद करण्यात आली आहे. तसेच यासंदर्भात विस्तृत असे १०वे परिशिष्ट समाविष्ट करण्यात आले आहे. पक्षांतरबंदी कायद्याचा प्रमुख हेतू पक्षाच्या तिकिटावर निवडून आलेल्या सदस्याने पक्षातच राहिले पाहिजे आणि पक्षाच्या आदेशाचे पालन केले पाहिजे हा होता.

या कायद्यान्वये एखाद्या सभागृहाच्या स्वतंत्र निवडून आलेल्या सदस्याने जर अशा निवडणुकीनंतर कोणत्याही राजकीय पक्षात प्रवेश घेतला तर तो गृहाचा सदस्य राहण्यास अपात्र ठरतो. तसेच सभागृहात पदग्रहण केल्यानंतर सहा महिन्यंच्या कालावधीनंतर जर नामनिर्देशित सदस्याने कोणत्याही राजकीय पक्षात प्रवेश घेतला तर तो त्या सभागृहाचा सदस्य राहण्यास अपात्र ठरतो. त्या सदस्याचे सदस्यत्व रद्द करण्याचा अधिकार सभागृहाचा अध्क्ष/सभापती यांना आहे. पण २/३ पेक्षा जास्त सदस्यांनी पक्षांतर केल्यास त्यांचे सदस्यत्व रद्द होत नाही.

परिशिष्ट – 11 – पंचायत राज संबंधी तरतुदी

पंचायत राजची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी