भारताचे आतापर्यंत झालेले पंतप्रधान

भारताचे पहिले पंतप्रधान : पंडित जवाहरलाल नेहरू [ 15 ऑगस्ट 1947- 27 मे 1964]

पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचा जन्म 14 नोव्हेंबर 1889 साली अलाहाबादमध्ये झाला. त्यांनी आपले सुरुवातीचे शिक्षण घरी खासगी शिक्षकांकडून घेतले. वयाच्या पंधराव्या वर्षी ते इंग्लंडला गेले आणि हॅरो येथे दोन वर्षे राहिल्यानंतर त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठात प्रवेश घेतला. या विद्यापीठातून त्यांनी नैसर्गिक विज्ञानात पदवी प्राप्त केली. 1912 मध्ये भारतात परतल्यानंतर त्यांनी सरळ राजकारणात उडी घेतली. विद्यार्थी दशेत असतानाही, परकीय जुलमी राजवटीखालील देशांच्या स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांना रुची होती. आयर्लंडमध्ये झालेल्या सिन फेन आंदोलनाबाबत त्यांना विशेष स्वारस्य होतं. भारतात स्वातंत्र्यसंग्रामात सहभागी होण्यावाचून त्यांना पर्याय नव्हता.

1912 मध्ये एक प्रतिनिधी म्हणून ते बांकीपूर काँग्रेसला उपस्थित राहिले. 1919 मध्ये अलाहाबादच्या होम रुल लीगचे सचिव बनले. 1916 मध्ये ते पहिल्यांदा महात्मा गांधींना भेटले आणि खूपच प्रेरित झाले. त्यांनी 1920 मध्ये उत्तर प्रदेशच्या प्रतापगड जिल्ह्यात पहिल्या किसान मार्चचं आयोजन केलं. 1920-22 दरम्यान असहकार चळवळीच्या संदर्भात त्यांना दोन वेळा तुरुंगात जावे लागले.

सप्टेंबर 1923 मध्ये नेहरू अखिल भारतीय काँग्रेस समितीचे सरचिटणीस बनले. 1926 मध्ये त्यांनी इटली, स्वित्झर्लंड, इंग्लंड, बेल्जियम, जर्मनी आणि रशियाचा दौरा केला. बेल्जिअममध्ये ब्रुसेल्स येथील गरीब देशांच्या संमेलनाला ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचा अधिकृत प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित राहिले. 1927 मध्ये मॉस्को येथे ऑक्टोबर समाजवादी क्रांतीच्या दहाव्या वर्धापन दिन सोहळ्यालाही ते उपस्थित राहिले. तत्पूर्वी 1926 मध्ये मद्रास काँग्रेसमध्ये काँग्रेसला स्वातंत्र्याच्या उद्दिष्टाप्रती कटिबध्द बनवण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका पार पाडली. 1928 मध्ये लखनौमध्ये सायमन कमिशनच्या विरोधात एका मिरवणुकीचे नेतृत्व करताना त्यांच्यावर लाठीचार्ज करण्यात आला. 29 ऑगस्ट 1928 रोजी त्यांनी सर्वपक्षीय परिषदेत भाग घेतला आणि त्यांचे वडील मोतीलाल नेहरू यांच्या नावाने तयार करण्यात आलेल्या भारतीय घटनात्मक सुधारणेवरील नेहरू अहवालावर स्वाक्षरी करणाऱ्यांपैकी ते एक होते. त्याचवर्षी त्यांनी “भारतीय स्वातंत्र्य लीग”ची स्थापना केली आणि त्याचे सरचिटणीसही झाले. भारताला ब्रिटिश साम्राज्यापासून पूर्णपणे वेगळे करणे हा या लीगचा मूळ उद्देश होता.

1929 मध्ये पंडित नेहरू यांची भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या लाहोर अधिवेशनाचे अध्यक्ष म्हणून निवड झाली. ज्याचा मुख्य उद्देश देशासाठी संपूर्ण स्वातंत्र्य प्राप्त करणे हा होता. 1930-35 दरम्यान मिठाचा सत्याग्रह आणि काँग्रेसच्या अन्य आंदोलनांमुळे त्यांना अनेकदा तुरुंगवास घडला. 14 फेब्रुवारी 1935 रोजी अल्मोरा तुरुंगात त्यांनी स्वत:चे “आत्मचरित्र” पूर्ण केलं. सुटका झाल्यानंतर आपल्या आजारी पत्नीला पाहण्यासाठी ते स्वित्झर्लंडला गेले. फेब्रुवारी-मार्च 1936 मध्ये त्यांनी लंडनचा दौरा केला. जुलै 1938 मध्ये त्यांनी स्पेनचा दौरा केला तेव्हा तिथे नागरी युध्द सुरू होतं. दुसरे महायुध्द सुरू होण्यापूर्वी ते चीनच्या दौऱ्यावरही गेले होते.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

---

भारताचे दुसरे पंतप्रधान:श्री. लाल बहादूर शास्त्री [9 जुन 1964 – 11 जानेवारी 1966]

श्री. लाल बहादूर शास्त्री यांचा जन्म 2 ऑक्टोबर 1904 रोजी उत्तर प्रदेशमधील वाराणसीपासून सात मैल दूर मुघलसराई या लहान रेल्वे गावात झाला. लाल बहादूर शास्त्री केवळ दीड वर्षांचे असताना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. त्यांचे वडील शाळेत शिक्षक होते. विशीतील त्यांची आई आपल्याड तीन मुलांसह वडिलांच्या घरी स्थायिक झाली.

लहान गावात लालबहादूर यांचे शालेय शिक्षण यथातथाच झाले. मात्र तरीही गरीबीतही त्यांचे बालपण काही प्रमाणात सुखात गेले. उच्च माध्यमिक शाळेत शिकता यावे, यासाठी त्यांना वाराणसीमध्ये काकांच्या घरी पाठवण्यात आले. घरी सर्वजण त्यांना “नन्हे” नावाने हाक मारीत. ते कित्येक मैल अनवाणी चालत शाळेला जायचे. कडक उन्हाळयातही तापलेल्या रस्त्यावरुन ते शाळेत जायचे. वयात आल्यावर, लाल बहादूर शास्त्री यांना परकीयांच्या गुलामीमधून देशाला मुक्त करण्याच्या लढयात रुची निर्माण झाली. भारतात ब्रिटीश राजवटीला पाठिंबा देणाऱ्या भारतीय राजांची महात्मा गांधी यांनी केलेल्या निंदेमुळे ते अत्यंत प्रभावित झाले. त्यावेळी लाल बहादूर शास्त्री केवळ अकरा वर्षांचे होते, आणि तेव्हापासून राष्ट्रीय स्तरावर काहीतरी करण्याबाबतची प्रक्रिया त्यांच्या मनात घोळू लागली.

गांधीजींनी देशवासियांना असहकार चळवळीत सहभागी होण्याचे आवाहन केले, त्यावेळी लाल बहादूर शास्त्री सोळा वर्षांचे होते. गांधीजींच्या आवाहनाला प्रतिसाद म्हणून‍ शिक्षण सोडून देण्याचा विचार एकदा त्यांनी केला. त्यांच्या या निर्णयामुळे त्यांच्या आईच्या आशा आकांक्षांना हादरा बसला. त्यांच्या कुटुंबियांनी त्यांचा हा निर्णय चुकीचा असल्याचे सांगून त्यांना रोखण्याचा खूप प्रयत्न केला, मात्र ते प्रयत्न असफल ठरले. लाल बहादूर शास्त्री यांचा निर्धार ठाम होता. त्यांच्या निकटच्या व्यक्तींना माहित होते की एकदा निर्णय घेतला की ते तो कधीही बदलणार नाहीत, कारण बाहेरुन मृदू वाटणारे शास्त्री आतून एखादया खडकासारखे कणखर होते.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• 27 मे 1964  जवाहरलाल नेहरू यांचे पदावर निधन झाले.त्यानंतर कॉंग्रेस पक्षाचे अध्यक्ष के. कामराज 9 जून रोजी शास्त्री पंतप्रधान बनविण्यात मोलाची भूमिका बजावत होते. शास्त्री हे सौम्य-विचारशील व कोमल बोलणारे असले तरी नेहरूवादी समाजवादी होते
• लाल बहादूर शास्त्री यांच्या कार्यकाळात मद्रास 1965 च्या विरोधी हिंदी आंदोलन भारत सरकारच्या एक वेळ होती स्थापन करण्यासाठी प्रयत्न साक्षीदार हिंदी भारत एकमेव राष्ट्रीय भाषा म्हणून. याला हिंदीविरहित भाषेने विशेषतः मद्रास राज्याने विरोध केला . परिस्थिती शांत करण्यासाठी शास्त्री यांनी अशी हमी दिली की जोपर्यंत हिंदी-भाषिक राज्यांची इच्छा नाही तोपर्यंत इंग्रजी ही अधिकृत भाषा म्हणून वापरली जाईल. शास्त्रींच्या आश्वासनानंतर दंगली कमी झाल्या, विद्यार्थी आंदोलनाप्रमाणेच.
• त्यांच्या नेतृत्वात भारताने 1965 च्या पाकिस्तानी स्वारीचा सामना केला आणि त्याला रोखले. केवळ भारतीय सैन्यासाठीच नव्हे तर देशातील प्रत्येक नागरिकासाठी ही अभिमानाची गोष्ट आहे. श्री लाल बहादूर शास्त्री यांचे जय जय! जय किसान !! आजही देशाच्या लांबी आणि रूंदीवरून उलगडत आहे. या अंतर्गत मूलभूत भावना ‘जय हिंद’ आहे. 1965 चे युद्ध आमच्या स्वाभिमान आणि आमच्या राष्ट्रीय प्रतिष्ठेसाठी लढले गेले आणि जिंकले गेले. आपल्या संरक्षण दलांना अशा प्रशंसनीय कौशल्याने वापरल्याबद्दल, राष्ट्र श्री लाल बहादूर शास्त्री यांचेकडे आहे.
•  पाकिस्तानशी युद्धबंदी घोषित झाल्यानंतर शास्त्री आणि अय्यूब खान ताश्कंद येथे झालेल्या शिखर बैठकीला गेले होते (माजी यूएसएसआर, आता आधुनिक उझबेकिस्तानमध्ये ), अलेक्सी कोसिगिन आयोजित . 10 जानेवारी 1966 रोजी शास्त्री आणि अय्यूब खान यांनी ताश्कंद जाहीरनाम्यावर सही केली .
• ११ जानेवारी 1966  रोजी शास्त्री यांचे ताशकंद, उझबेकिस्तान (तत्कालीन सोव्हिएत युनियन) येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले .

---

भारताच्या  तिसऱ्या  पंतप्रधान: श्रीमती इंदिरा गांधी [24 जानेवारी 1966- 24 मार्च 1977]

पंडित जवाहरलाल नेहरू यांची कन्या श्रीमती इंदिरा गांधी यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1917 रोजी एका प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला होता. त्यांनी इकोले नौवेल्ले, बेक्स (स्विझरलैंड), इकोले इंटरनेशनेल, जिनेवा, पुणे व मुंबई स्थित प्युपल्स ओन स्कूल, बैडमिंटन स्कूल, ब्रिस्टल, विश्व भारती, शांति निकेतन आणि समरविले कॉलेज, ऑक्सफोर्ड सारख्या प्रमुख संस्थांमधून शिक्षण प्राप्त केले होते. त्यांना जगभरातील सर्वोच्च विद्यापीठांमधून डॉक्टरेटच्या उपाधीने गौरविण्यात आले होते. प्रभावी शैक्षणिक पार्श्वभूमी असल्याने त्यांना कोलंबिया विश्वविद्यालयाकडून विशेष योग्यता प्रमाणपत्र देण्यात आले होते. श्रीमती इंदिरा गांधी सुरुवातीपासूनच स्वातंत्र्यसंग्रामात सक्रिय होत्या. बालपणी त्यांनी ‘बाल चरखा संघ’ स्थापन केला आणि असहकार चळवळी दरम्यान कॉंग्रेस पक्षाच्या मदतीकरिता 1930 मध्ये लहान मुलांच्या साथीने ‘वानर सेना’ देखील उभी केली होती. सप्टेंबर 1942 साली त्यांना तुरुंगात टाकण्यात आले होते. 1947 साली श्रीमती इंदिरा गांधी यांनी महात्मा गांधींच्या मार्गदर्शनाखाली दिल्लीतील दंगलग्रस्त भागात काम केले.

26 मार्च 1942 रोजी श्रीमती इंदिरा गांधींनी फिरोज गांधी यांच्याशी विवाह केला. त्यांना दोन मुले होती. 1955 मध्ये श्रीमती इंदिरा गांधी कॉंग्रेस कार्यकारी समिती व केंद्रीय निवडणूक समितीच्या सदस्य झाल्या. 1958 मध्ये त्यांना कॉंग्रेसच्या केंद्रीय संसदीय मंडळाच्या सदस्य म्हणून नियुक्त करण्यात आले. त्या ‘एआयसीसी’च्या राष्ट्रीय एकता परिषदेच्या अध्यक्ष व 1956 मध्ये अखिल भारतीय युवा कॉंग्रेस तसेच ‘एआयसीसी’ महिला विभागाच्या अध्यक्ष बनल्या. 1959 ते 1960 या वर्षात त्या भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस च्या अध्यक्ष होत्या. जानेवारी 1978 मध्ये त्यांनी पुन्हा हे पद स्वीकारले.

1964 ते 1966 दरम्यान त्या माहिती व प्रसारण मंत्री होत्या. त्यानंतर जानेवारी 1966 ते मार्च 1977 पर्यंत त्या पंतप्रधान होत्या. त्याबरोबरच त्यांना सप्टेंबर 1967 पासून मार्च 1977 पर्यंत अणु उर्जा मंत्री होत्या. त्यांनी 5 सप्टेंबर 1967 ते 14 फेब्रुवारी 1969 पर्यंत परराष्ट्र मंत्रालयाचा अतिरिक्त भार सांभाळला. 14 जानेवारी 1980 मध्ये त्या पुन्हा पंतप्रधान झाल्या.

श्रीमती इंदिरा गांधीं, कमला नेहरू स्मृती रुग्णालय; गांधी स्मारक निधी व कस्तुरबा गांधी स्मृती न्यास सारख्या संस्थांशी जोडलेल्या होत्या. त्या स्वराज भवन न्यासाच्या अध्यक्ष होत्या. 1955 मध्ये त्या बाल सहयोग, बाल भवन मंडळ व बालकांच्या राष्ट्रीय संग्रहालयाशी संबंधित राहिल्या. श्रीमती इंदिरा गांधीं यांनी अलाहाबादमध्ये कमला नेहरू विद्यालयाची स्थापना केली होती.

त्या 1966-77 मध्ये जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ व ईशान्य विद्यापीठासारख्या काही मोठा संस्थानांशी संलग्न राहिल्या. त्यांनी दिल्ली विद्यापीठ न्यायालय, 1960-64 मध्ये युनेस्कोच्या भारतीय प्रतिनिधीमंडळ व कार्यकारी मंडळ तसेच 1962 ला राष्ट्रीय सुरक्षा परिषदेच्या सदस्य म्हणून काम केले. त्या संगीत नाटक अकादमी, राष्ट्रीय एकता परिषद, हिमालयन पर्वतारोहण संस्था, दक्षिण भारत हिंदी प्रचार सभा, नेहरू स्मारक संग्रहालय, पुस्तकालय समाज व जवाहरलाल नेहरू स्मृती निधी यांच्याशी जोडलेल्या राहिल्या.

ऑगस्ट 1964 ते फेब्रुवारी 1967 पर्यंत श्रीमती इंदिरा गांधीं राज्यसभेच्या सदस्य होत्या. चौथ्या, पाचव्या आणि सहाव्या सत्रात त्या लोकसभा सदस्य होत्या. जानेवारी 1980 मध्ये त्या रायबरेली (उत्तरप्रदेश) व मेडक (आंध्रप्रदेश) येथून सातव्या लोकसभेवर निवडून गेल्या. रायबरेलीची जागा सोडून त्यांनी मेडकच्या जागेची निवड केली. त्यांना 1967-77 मध्ये आणि पुन्हा जानेवारी 1980 मध्ये कॉंग्रेस संसदीय मंडळ नेता म्हणून निवडले गेले.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• भारतीय पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांच्या निधनानंतर इंदिरा गांधी कॉंग्रेस पक्षाच्या प्रमुख आणि अशा प्रकारे भारताच्या पंतप्रधान झाल्या. ती भारताची पहिली महिला सरकारप्रमुख होती आणि  1984 मध्ये तिच्या हत्येपर्यंत ती सर्वात वादग्रस्त ठरली होती.
• पंतप्रधान झाल्यानंतर लगेचच गांधीजींना कॉंग्रेस पक्षाच्या उजव्या पक्षाने आव्हान दिले आणि 1967च्या निवडणुकीत तिला केवळ एक छोटासा विजय मिळाला आणि त्यामुळे उपपंतप्रधानांसह राज्य करावे लागले.
• पुढील काही वर्षात, अन्नटंचाई, महागाई आणि प्रादेशिक वाद यामुळे वाढत्या नागरी अशांततेचे अध्यक्ष होते. या समस्यांना सामोरे जाताना तिच्या प्रशासनावर जोरदार टीकेची टीका तिच्या प्रशासनावर झाली. दरम्यान, सोशलिस्ट पक्षाने  निवडणुकीत त्यांनी फसवणूक केल्याच्या आरोपामुळे राष्ट्रीय घोटाळा झाला.  1975  मध्ये अलाहाबादच्या हायकोर्टाने तिला किरकोळ निवडणुकीच्या उल्लंघनाच्या आरोपाखाली दोषी ठरवत तिच्यावर राजकारण करण्यास 6   वर्षे बंदी घातली. प्रत्युत्तरादाखल, तिने संपूर्ण भारतभर आपत्कालीन स्थितीची घोषणा केली, हजारो राजकीय विरोधकांना तुरूंगात डांबले आणि देशात वैयक्तिक स्वातंत्र्य मर्यादित केले. लोकसंख्या वाढीवर नियंत्रण ठेवण्याचे साधन म्हणून या काळात कित्येक अप्रिय कार्यक्रमांपैकी पुरुष व स्त्रियांची सक्तीने नसबंदी केली गेली.
• विविध विषयात रुची ठेवणाऱ्या श्रीमती इंदिरा गांधीं आयुष्याला एका निरंतर प्रकीयेच्या रुपात पाहत असत. ज्यामध्ये काम आणि आवड हे त्याचे वेगवेगळे पैलू आहेत ज्यांना कोणत्याही प्रकारे विभिन्न करता येत नाही किंवा त्यांचे वेगवेगळ्या श्रेणीत वर्गीकरण करता येणार नाही.
• त्यांनी आपल्या जीवनात अनेक क्षेत्रात लौकिक प्राप्त केला. त्यांना 1972मध्ये भारतरत्न पुरस्कार, 1972 मध्ये बांगलादेश मुक्तीकरिता मेक्सिकन अकादमी पुरस्कार, 1973मध्ये एफएओ चे दुसरे वार्षिक पदक व 1976 मध्ये नागरी प्रचारिणी सभेकडून साहित्य वाचस्पती (हिंदी) पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात आले होते.
• 1953 साली श्रीमती इंदिरा गांधीं यांना अमेरिकेच्या ‘मदर’ पुरस्काराने, मुसद्देगिरीतील उत्कृष्ट कार्याबद्दल इटलीने ‘इसाबेला डी’इस्टे’ पुरस्कार व येल विद्यापीठाने हाउलंड मेमोरियल पुरस्कार देऊन गौरविले.
• फ्रांस जनमत संस्थेच्या सर्वेक्षणानुसार त्या 1967 व 1968 मध्ये फ्रान्सच्या जनतेमधल्या सर्वात लोकप्रिय महिला होत्या.
• 1971 मध्ये अमेरिकेच्या विशेष गैलप जनमत सर्वेक्षणानुसार त्या जगातील सर्वात लोकप्रिय महिला होत्या.
• प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी 1971 मध्ये अर्जेंटिना सोसायटीकडून त्यांना मानद उपाधी देण्यात आली होती.
• 31  ऑक्टोबर. 1984 रोजी गांधींच्या स्वतःच्या अंगरक्षकाच्या शिख सदस्यांनी त्यांना घराच्या मैदानावर गोळ्या घालून ठार केले. त्यानंतर त्यांचा मुलगा राजीव गांधी यांनी त्यांना ताब्यात घेतले.

---

भारताचे चौथे पंतप्रधान: श्री. मोरारजी देसाई [ 24 मार्च 1977 – 28 जुलै 1979]

श्री.मोरारजी देसाई यांचा जन्म 29 फेब्रुवारी 1896 रोजी भादेली गावात झाला. हे गाव आता गुजरातमधील बुलसर जिल्हयात आहे. त्यांचे वडील शाळेत शिक्षक होते आणि अत्यंत कडक शिस्तीचे होते. लहानपणापासूनच, छोटया मोरारजींनी वडिलांकडून कोणत्याही परिस्थितीत कठोर मेहनत आणि सचोटी ही मूल्ये आत्मसात केली. सेंट बुसर हायस्कूलमधून त्यांनी मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले. तत्कालीन मुंबई प्रांतातील विल्सन सिव्हिल सर्व्हिसमधून त्यांनी पदवी घेतली आणि उपजिल्हाधिकारी म्हणून 12 वर्षे काम केले.

1930 मध्ये महात्मा गांधींनी सुरु केलेल्या स्वातंत्र्य लढयादरम्यान देसाई यांचा ब्रिटीश न्यायव्यवस्थेवरील विश्वास उडाला. त्यांनी सरकारी नोकरीचा राजीनामा देण्याचा निर्णय घेतला आणि स्वातंत्र्य लढयात उडी घेतली. हा निर्णय अतिशय कठीण होता, मात्र देशाच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न येतो, तेव्हा कौटुंबिक समस्या दुय्यम स्थानी येतात असा विचार त्यांनी केला.
स्वातंत्र्य लढयादरम्यान, देसाई यांनी तीन वेळा तुरुंगवास भोगला. 1931 मध्ये ते अखिल भारतीय काँग्रेस समितीचे सदस्य बनले आणि 1937 पर्यंत गुजरात प्रदेश काँग्रेस समितीचे सचिव होते.

1937 मध्ये पहिलया काँग्रेस सरकारने कार्यभार स्वीकारल्यानंतर देसाई हे तत्त्कालीन मुंबई प्रांतात बी.जी. खेर यांच्या नेतृत्वाखालील मंत्रालयात महसूल, कृषी, वन आणि सहकारी मंत्री होते. जागतिक युध्दात भारताच्या परवानगीशिवाय सहभागाचा काँग्रेस मंत्रालयानी निषेध केला.
महात्मा गांधी यांनी सुरु केलेल्या वैयक्तिक सत्याग्रहात देसाई यांना ताब्यात घेण्यात आले आणि ऑक्टोबर 1941 मध्ये सोडून देण्यात आले. ऑगस्ट 1942 मध्ये भारत छोडो चळवळीच्या वेळी पुन्हा त्यांना ताब्यात घेण्यात आले. 1945 मध्ये त्यांची सुटका करण्यात आली. 1946 मध्ये राज्य विधानसभेच्या निवडणुकानंरत, ते मुंबईत गृह आणि महसूल मंत्री झाले. या काळात त्यांनी जमीन महसुलात अनेक सुधारणा केल्या. पोलिस प्रशासनात त्यांनी जनता आणि पोलिस यांच्यातील दरी दूर केली, आणि जनतेच्या गरजांप्रती पोलिस प्रशासन अधिक सजग केले. 1952 मध्ये ते मुंबईचे मुख्यमंत्री बनले.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• भारताच्या स्वातंत्र्यापूर्वी ते मुंबईचे गृहमंत्री झाले आणि नंतर 1952  मध्ये ते मुंबई राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून निवडून गेले.
•  मोरारजी देसाई हे चौथे पंतप्रधान व भारताचे पहिले बिगर-कॉंग्रेस पंतप्रधान होते.
• त्यांनी भारताचे चौथे पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतली आणि त्यानंतर अशा पदावर असणारे ते पहिले बिगर-कॉंग्रेस ठरले. ते 81 वर्षांचे पंतप्रधान झालेला जगातील सर्वात वयस्कर व्यक्ती होता, जो आजपर्यंतचा विक्रम आहे.

---

भारताचे पाचवे  पंतप्रधान :  श्री. चौधरी चरण सिंह [28 जुलै 1979  –  14 जानेवारी 1980]

श्री. चरण सिंह यांचा जन्म 23 डिसेंबर 1902 मध्ये उत्तरप्रदेशच्या मेरठ जिल्हयातील नूरपूर येथे एका मध्यमवर्गीय शेतकरी कुटुंबात झाला. त्यांनी 1923 मध्ये विज्ञान विषयात पदवी प्राप्त केली. 1925 मध्ये आग्रा विद्यापीठातून त्यांनी पदव्युत्तर पदवी मिळवली. कायद्याचे शिक्षण घेतलेल्या श्री. चरण सिंह यांनी गाजियाबाद येथून आपल्या व्यवसायाला सुरुवात केली. 1929 मध्ये ते मेरठ येथे आले आणि नंतर त्यांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला.

ते सर्वप्रथम 1937 मध्ये छपरोली येथून उत्तरप्रदेश विधानसभेसाठी निवडले गेले आणि 1946, 1952, 1962 व 1967 मध्ये विधानसभेत आपल्या मतदारसंघाचे प्रतिनिधित्व केले. 1946 मध्ये ते पंडित गोविंद वल्लभ पंत यांच्या सरकारमध्ये संसद सचिव बनले. त्यानंतर महसूल, वैद्यकीय आणि सार्वजनिक आरोग्य न्याय, माहिती इत्यादी विविध विभागात त्यांनी काम केले. जून 1951 मध्ये त्यांना राज्याचे कॅबिनेट मंत्री म्हणून नियुक्त करण्यात आले आणि न्याय व माहिती विभागाचा कार्यभार देण्यात आला. नंतर 1952 साली ते डॉ.संपूर्णानंद यांच्या मंत्रिमंडळात महसूल व कृषी मंत्री बनले. एप्रिल 1959 मध्ये त्यांनी राजीनामा दिला, तेव्हा त्यांच्याकडे महसूल व परिवहन खात्याची जबाबदारी होती.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• श्री. चौधरी चरण सिंह यांची जयंती भारतात राष्ट्रीय शेतकरी दिवस म्हणून साजरा केली  जातो .
•   देशात असे निवडक राजकारणी होऊन गेले ज्यांनी लोकांमध्ये राहून सहजतेने काम करत लोकप्रियता मिळवली.
• एक समर्पित लोक कार्यकर्ता व सामाजिक न्यायावर दृढविश्वास ठेवणाऱ्या श्री. चरण सिंहांना लाखो शेतकऱ्यांमध्ये राहून आत्मविश्वास मिळाला, ज्याने त्यांची ताकद वाढवली. श्री. चौधरी चरण सिंह अत्यंत साधे जीवन जगले.
• मोकळ्या वेळात ते वाचन व लेखन करत त्यांनी अनेक पुस्तके व प्रचार-पुस्तिका लिहिल्या ज्यामध्ये ‘जमीनदारी निर्मूलन’, ‘भारतातील गरीबी व त्यावरील उपाय’, ‘शेतकऱ्यांची मालकी की शेतकऱ्यांसाठी जमीन’, ‘प्रिवेन्शन ऑफ डिविजन ऑफ होल्डिंग्स बिलो ए सर्टन मिनिमम’, ‘को-ऑपरेटीव फार्मिंग एक्स-रेड’ ही काही प्रमुख आहेत.
• चौधरी चरण सिंह हे शेतकरी नेते मानले जात होते. त्यांनी तयार केलेले जमींदारी उन्मूलन विधेयक राज्याच्या कल्याणकारी तत्त्वावर आधारित होते.
• शेतकर्‍यांच्या हितासाठी त्यांनी  उत्तर प्रदेश भूमि संरक्षण अधिनियम मंजूर केला. 3 एप्रिल 1967 रोजी उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री झाले. त्यानंतर 17 एप्रिल 1968 रोजी त्यांनी मुख्यमंत्रीपदाचा राजीनामा दिला.
• माध्यमांच्या अहवालानुसार समाजवादी पक्ष आणि कॉंग्रेसच्या पाठिंब्याने चौधरी चरण सिंह पंतप्रधान झाले.
• 1977 साली ते केंद्र सरकारचे उपपंतप्रधान आणि गृहमंत्री झाले. स्वातंत्र्यलढ्यात आणि आणीबाणीच्या काळात तो तुरूंगातच राहिला. चौधरी चरणसिंग नेहमी हवे ते करीत असत.

---

भारताचे सहावे पंतप्रधान : श्री राजीव गांधी[31 ऑक्टोबर 1984 – 2 डिसेंबर 1989]

श्री राजीव गांधी यांचा जन्म २० ऑगस्ट १ on .4 रोजी मुंबई येथे झाला. भारत स्वतंत्र झाला तेव्हा ते अवघ्या तीन वर्षांचे होते आणि आजोबा स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान झाले. त्याचे पालक लखनौहून नवी दिल्ली येथे स्थायिक झाले. त्यांचे वडील फिरोज गांधी खासदार झाले आणि त्यांनी निर्भिड आणि कष्टकरी खासदार म्हणून नावलौकिक मिळविला.

राजीव गांधी यांचे बालपण टीन मूर्ती हाऊस येथे आजोबांसोबत गेले होते जेथे इंदिरा गांधी यांनी पंतप्रधानांच्या परिचारिका म्हणून काम केले होते. थोडक्यात ते देहरादूनच्या वेलहॅम शाळेत गेले परंतु लवकरच त्याला हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेल्या निवासी दून स्कूलमध्ये पाठवले गेले. तिथे त्याचे अनेक मित्र होते ज्यांच्याबरोबर आयुष्यभर मैत्री होती. नंतर, त्याचा धाकटा भाऊ संजय गांधी यांनाही त्याच शाळेत पाठविण्यात आले होते जेथे दोघे एकत्र राहत होते.

शाळा सोडल्यानंतर श्री. गांधी केंब्रिजच्या ट्रिनिटी कॉलेजमध्ये गेले, परंतु लवकरच त्यापासून दूर लंडनच्या इम्पीरियल कॉलेजमध्ये गेले. त्यांनी तेथून मेकॅनिकल अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेतले.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• 31ऑक्टोबर 1984. रोजी आपल्या आईच्या निर्घृण हत्येनंतर ते जेव्हा कॉंग्रेसचे अध्यक्ष आणि देशाचे पंतप्रधान झाले तेव्हा श्री. गांधी यांच्यापेक्षा अधिक दुःखद आणि वेदनादायक परिस्थितीत सत्तेत येऊ शकते. परंतु वैयक्तिकरित्या इतके दु: खी असूनही त्यांनी संतुलन, सन्मान आणि संयम राखून राष्ट्रीय जबाबदारी पार पाडली.
• महिनाभर चाललेल्या निवडणुकीच्या मोहिमेदरम्यान, गांधींनी देशातील बहुतेक सर्व भागांत सुमारे 250 सभा घेतल्या आणि पृथ्वीच्या परिघाच्या दीडपट बरोबरीने प्रवास केला आणि कोट्यावधी लोकांना समोरासमोर भेटले.
• स्वभावानुसार गंभीर पण आधुनिक विचारसरणीची आणि निर्णय घेण्याच्या अद्भुत क्षमतेने श्री. गांधींना जगाच्या उच्च तंत्रज्ञानाने देश पूर्ण करायचे होते आणि त्यांनी वारंवार सांगितले की भारताची एकता टिकवून ठेवण्याच्या उद्देशाखेरीज त्यांची इतर प्रमुख उद्दीष्टेही होती. एक आहे – एकविसाव्या शतकातील भारताची निर्मिती.
• पंतप्रधान म्हणून गांधी यांची पहिली कारवाई जानेवारी 1985 मध्ये ‘ डिफेक्शन एंटी’ कायदा पार पाडत होती. या कायद्यानुसार, निवडलेले खासदार किंवा विधानसभा पुढील निवडणुकीपर्यंत विरोधी पक्षात सामील होऊ शकले नाहीत.
• पदभार स्वीकारल्यानंतर लगेचच गांधींनी इंदिरा गांधींच्या पंतप्रधानपदाच्या काळात  1984 च्या ऑपरेशन ब्लू स्टारपासून तुरुंगात असलेल्या अकाली दलाच्या नेत्यांची सुटका केली . त्यांनी ऑल इंडिया शीख स्टुडंट्स फेडरेशनवरील बंदी उठवली आणि 1984 च्या शीखविरोधी दंगलीची चौकशी दाखल केली . पंजाब समस्येवर तोडगा काढण्यासाठी अकाली दलाच्या वरिष्ठ नेत्यांसमवेत त्यांनी बंद दरवाजा बैठक घेतली.
• तप्रधानपदाच्या कारकीर्दीत ईशान्य भारतात बंडखोरी वाढली आहे . मिझो नॅशनल फ्रंटचे स्वातंत्र्यानंतर, अशी मागणी मिझोराम . 1987 मध्ये गांधींनी या समस्येवर लक्ष दिले होते; मिझोराम आणि अरुणाचल प्रदेश यांना पूर्वी केंद्रशासित प्रदेश असलेल्या राज्यांचा दर्जा देण्यात आला.
• राजीव गांधींची शेवटची जाहीर सभा 21मे 1991
• रोजी श्रीपेरंबुदूर येथे होती . हे गाव मद्रासपासून (सध्याचे चेन्नई)  होते . तेथे श्रीपेरंबुदूर लोकसभा कॉंग्रेसच्या उमेदवाराचा प्रचार करत असताना त्यांची हत्या करण्यात आली होती. रात्री  10 वाजता थेंमोझी राजरत्नम म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या महिलेने जनतेत गांधींकडे जाऊन त्यांचे स्वागत केले. त्यानंतर तिने त्याच्या पायाला स्पर्श केला असता, तिच्या कपड्यांखाली काढलेल्या आरडीएक्स विस्फोटकांसह 700 ग्रॅम (1.5 एलबी) लांबीचा पट्टा त्याने फोडला

---

भारताचे सातवे पंतप्रधान : विश्वनाथ प्रताप सिंह [2 डिसेंबर 1989 – 10 नोव्हेंबर 1990]

25 जून 1931 रोजी अलाहाबाद येथे जन्मलेल्या श्री व्ही.पी. सिंह हा राजा बहादुर राम गोपाल सिंग यांचा मुलगा आहे. त्यांचे शिक्षण अलाहाबाद व पूना विद्यापीठांत झाले. त्यांचे विवाह श्रीमतीशी झाले होते. सीता कुमारी 25 जून 1955 रोजी आणि त्यांना दोन मुले आहेत.

एक विद्वान माणूस, तो गोपाळ विद्यालय, इंटरमीडिएट कॉलेज, कोराण, अलाहाबादचा अभिमान संस्थापक होता. ते  1947  मध्ये वाराणसीच्या उदई प्रताप महाविद्यालयात विद्यार्थी संघटनेचे अध्यक्ष होते आणि अलाहाबाद विद्यापीठ विद्यार्थी संघटनेचे उपाध्यक्ष होते.  1977 मध्ये त्यांनी भूदान चळवळीत सक्रियपणे भाग घेतला आणि जिल्हा अलाहाबादच्या पसना या गावी एक चांगली शेती दान केली.

ते अखिल भारतीय कॉंग्रेस कमिटीचे सदस्य होते; कार्यकारी संस्था, अलाहाबाद विद्यापीठ,1996 -71 आणि विधानसभा, उत्तर प्रदेश 1969  ते व्हिप होते, कॉंग्रेसचे विधानमंडळ पक्ष,  सदस्य (लोकसभा), 1971-74; केंद्रीय वाणिज्य उपमंत्री, ऑक्टोबर 1974-नोव्हेंबर 1976; केंद्रीय वाणिज्य राज्यमंत्री, नोव्हेंबर 1976 ते मार्च 1977; खासदार (लोकसभा), 3 जानेवारी-जुलै 26,1980. 9 जून 1980 ते 28 जून 1982 रोजी ते उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री होते; सदस्य, विधान परिषद, उत्तर प्रदेश, 21 नोव्हेंबर, 1980-जून 14,1981; सदस्य विधानसभा, उत्तर प्रदेश, 15 जून, 1981-जुलै 16, 1983.

जानेवारी 1983 मध्ये केंद्रीय वाणिज्यमंत्री म्हणून त्यांनी 1 फेब्रुवारी 1983 मध्ये पुरवठा विभागाचा अतिरिक्त कार्यभारही सांभाळला. 16 जुलै 1983 मध्ये ते खासदार (राज्यसभा) होते; १ सप्टेंबर, 1984.  रोजी ते उत्तर प्रदेश कॉंग्रेस समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले आणि 1 डिसेंबर, 1984 रोजी ते केंद्रीय अर्थमंत्री झाले.

---

भारताचे आठवे पंतप्रधान :श्री चंद्र शेखर [10 नोव्हेंबर 1990 – 21 जून 1991]

श्री चंद्र शेखर यांचा जन्म 1 जुलै1927 रोजी उत्तर प्रदेशातील बलिया येथील जिल्हा इब्राहिमपट्टी गावात शेतकरी कुटुंबात झाला. ते 1977 ते 1988 पर्यंत जनता पक्षाचे अध्यक्ष होते.

श्री चंद्रशेखर हे शैक्षणिक काळापासूनच राजकारणाकडे आकर्षित झाले होते आणि ते क्रांतिकारक उत्कटतेने अग्निशामक आदर्श म्हणून ओळखले जात होते. अलाहाबाद विद्यापीठातून राज्यशास्त्रात पदव्युत्तर पदवी घेतल्यानंतर ते समाजवादी चळवळीत सामील झाले. त्यांना आचार्य नरेंद्र देव यांच्याशी जवळचा संबंध ठेवण्याचा बहुमान मिळाला. ते जिल्हा बलिया जिल्हा जिल्हा समाजवादी पक्षाचे सचिव म्हणून निवडले गेले. एका वर्षाच्या आतच ते उत्तर प्रदेश राज्य प्रजा समाजवादी पक्षाचे सहसचिव म्हणून निवडले गेले. 1955-56 मध्ये त्यांनी प्रदेश प्रजा समाजवादी पक्षाच्या सरचिटणीसपदाचा कार्यभार स्वीकारला.

1962 मध्ये ते उत्तर प्रदेशमधून राज्यसभेवर निवडून गेले. जानेवारी 1965मध्ये त्यांनी भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसमध्ये प्रवेश केला.1967 मध्ये ते कॉंग्रेस पार्लमेंटरी पार्टीचे सरचिटणीस म्हणून निवडले गेले. खासदार या नात्याने दलित लोकांचे कारण शोधण्यात उत्सुकता दाखवून आणि जलद सामाजिक बदलांसाठी धोरणांची विनवणी करून त्यांनी ठसा उमटविला. या संदर्भात, जेव्हा त्यांनी राज्य संरक्षणाने मक्तेदारी असलेल्या घरांच्या अप्रिय वाढीवर हल्ला केला तेव्हा तो सत्ता केंद्रांच्या विरोधात आला.

स्वारस्य असलेल्यांविरूद्धच्या लढाईत दृढ निश्चय, धैर्य आणि अखंडपणासाठी तो ‘यंग तुर्क’ नेता म्हणून बनला. १ 69. In मध्ये दिल्लीहून प्रकाशित होणा I्या ‘युवा इंडियन’ या साप्ताहिकाची त्यांनी स्थापना व संपादन केले. या संपादकीय काळात त्या काळातील सर्वात उद्धृत लोकांमधील असामान्यता होती. आणीबाणीच्या काळात (जून 1975 ते मार्च 1977) युवा भारतीय बंद करावे लागले. त्याचे नियमित प्रकाशन पुन्हा सुरू झाले. ते संपादकीय सल्लागार मंडळाचे अध्यक्ष आहेत.

श्री चंद्रशेखर हे नेहमीच व्यक्तिमत्त्वांच्या राजकारणाच्या विरोधात उभे राहिले आणि त्यांनी विचारधारा व सामाजिक परिवर्तनाच्या राजकारणाला अनुकूलता दर्शविली. 1973-75 च्या अशांत दिवसांमध्ये श्री जयप्रकाश नारायण आणि त्यांचे जीवनप्रती असलेले त्यांचे आदर्शवादी मत याकडे अधिक लक्ष वेधले. लवकरच ते कॉंग्रेस पक्षातील मतभेदांचे केंद्रबिंदू झाले.

जेव्हा 2 जून,1975 रोजी आणीबाणी जाहीर केली गेली, तेव्हा त्याला केंद्रीय सुरक्षा समिती आणि कार्यकारी समितीचे सदस्य असलेले, भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसच्या प्रमुख समितीच्या देखरेखीखाली अंतर्गत सुरक्षा कायद्यान्वये अटक करण्यात आली.

श्री चंद्रशेखर हे तत्कालीन सत्ताधारी पक्षाच्या काही व्यक्तींपैकी होते ज्याला आणीबाणीच्या वेळी तुरुंगवास भोगण्यात आला होता.

त्यांनी सत्तेचे राजकारण नेहमीच नाकारले आहे आणि लोकशाही मूल्ये आणि सामाजिक परिवर्तनासाठी वचनबद्धतेच्या राजकारणाची निवड केली आहे.

आणीबाणीच्या काळात तुरूंगात असताना हिंदीमध्ये लिहिलेली त्यांची डायरी नंतर ‘मेरी जेल डायरी’ या शीर्षकाखाली प्रकाशित झाली. त्यांच्या लिखाणांचे एक सुप्रसिद्ध संकलन म्हणजे ‘डायनॅमिक्स ऑफ सोशल चेंज’.

केरळ, तामिळनाडू, कर्नाटक, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात, उत्तर प्रदेश आणि हरियाणासह देशाच्या विविध भागात सुमारे पंधरा भारत यात्रा केंद्रे स्थापन केली आहेत, ज्यात मागासवर्गीयांच्या खिशात सामाजिक शिक्षण आणि तळागाळातील कामांसाठी सामाजिक आणि राजकीय कार्यकर्त्यांना प्रशिक्षण दिले जाईल. देश.

1984-1989 या कालावधीत काही काळ वगळता ते 1962 पासून खासदार होते1989 मध्ये त्यांनी आपल्या गृह मतदार संघ, बलिया आणि बिहारमधील समीज महाराजगंज मतदारसंघातून यशस्वीरित्या निवडणूक लढविली. नंतरचे त्याने रिकामे केले.

---

भारताचे नववे पंतप्रधान : पीव्ही नरसिंहराव [21 जून 1991- 16 मे 1996]

श्री. पी. रंगा राव यांचे पुत्र, श्री. पी. व्ही. नरसिंह राव यांचा जन्म 28 जून 1921 रोजी करीमनगर येथे झाला. उस्मानिया युनिव्हर्सिटी, हैदराबाद, बॉम्बे युनिव्हर्सिटी आणि नागपूर युनिव्हर्सिटीमध्ये त्यांनी शिक्षण घेतले. श्री. पी. व्ही. नरसिंहराव यांना एक विधवा, तीन मुलगे आणि पाच मुलींचा पिता आहे.

परराष्ट्रमंत्री असताना श्री राव यांनी आंतरराष्ट्रीय मुत्सद्दीपणाच्या क्षेत्रावर आपली विद्वत्तापूर्ण पार्श्वभूमी आणि समृद्ध राजकीय व प्रशासकीय अनुभव यशस्वीरीत्या आणले. जानेवारी  1980 . मध्ये त्यांनी नवी दिल्ली येथे युनिडोच्या तिसर्‍या परिषदेच्या अध्यक्षपदाचा कार्यभार स्वीकारल्यानंतर काही दिवसातच अध्यक्ष म्हणून काम पाहिले.  त्यांनी न्यूयॉर्क येथे  77 च्या गटाच्या बैठकीचे अध्यक्षही केले. . श्री राव यांनी आंतरराष्ट्रीय आर्थिक प्रश्नांमध्ये उत्सुकता दर्शविली आहे आणि मे 1981 मध्ये काराकास येथे ईसीडीसीवरील 77 च्या गटाच्या परिषदेसाठी भारतीय शिष्टमंडळाचे वैयक्तिकरित्या नेतृत्व केले.

1982 आणि 1983 ही भारत आणि त्याच्या परराष्ट्र धोरणासाठी महत्त्वाची वर्षे होती. आखाती युद्धाच्या छायेत अखंड आघाडीच्या चळवळीने भारताला सातव्या शिखर परिषदेचे आयोजन करण्यास सांगितले. याचा अर्थ असा की भारत चळवळीची अध्यक्ष म्हणून गृहीत धरत आणि श्रीमती. इंदिरा गांधी त्याची अध्यक्ष होत आहेत. श्री पी व्ही नरसिम्हा राव यांच्या अध्यक्षतेखाली नवी दिल्ली शिखर संमेलनाच्या पूर्वसंध्येला आणि संयुक्त राष्ट्र संघात 1982 मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनांच्या बैठकीचे अध्यक्ष होते, जेव्हा पुढाकाराने जेव्हा भारताला शिखर परिषदेचे आयोजन करण्यास सांगितले गेले आणि त्यानंतरच्या वर्षी या चळवळीच्या निमित्ताने न्यूयॉर्क येथे जगभरातील विविध देशांतील राज्य प्रमुख आणि सरकार प्रमुख यांच्यात अनौपचारिक सल्लामसलत झाली.

श्री राव हे पॅलेस्टियन लिबरेशन ऑर्गनायझेशनचे निराकरण करण्याच्या प्रयत्नात  पश्चिम आशियातील देशांना भेटी देणा Special्या विशेष निर्बंधित मिशनचे नेते देखील होते. श्री राव नवी दिल्लीतील राष्ट्रकुल सरकार प्रमुखांशी आणि सायप्रसच्या प्रश्नावर बैठकीने स्थापन केलेल्या अ‍ॅक्शन ग्रुपशी सक्रियपणे संबंधित होते.

परराष्ट्रमंत्री म्हणून त्यांच्या कार्यक्षमतेत श्री. नरसिंह राव यांनी भारत वतीने अमेरिका, युएसएसआर, पाकिस्तान, बांगलादेश, इराण, व्हिएतनाम, टांझानिया आणि गयाना यांच्यासह अनेक संयुक्त आयोगांची अध्यक्षता केली आहे.

श्री नरसिम्हा राव यांनी 1 जुलै, 1984  रोजी गृहमंत्री म्हणून कार्यभार स्वीकारला.

नोव्हेंबर,  1984 रोजी त्यांना नियोजन मंत्रालयाचा अतिरिक्त कार्यभार सोबत या पदावर पुन्हा नियुक्त करण्यात आले.

1 डिसेंबर, 1984 to 1984 ते सप्टेंबर या कालावधीत संरक्षणमंत्री म्हणून नियुक्त केले.

25 सप्टेंबर 1985 रोजी त्यांनी मानव संसाधन विकास मंत्री म्हणून कार्यभार स्वीकारला.

---

भारताचे दहावे पंतप्रधान : अटलबिहारी वाजपेयी [16 मे, 1996 – 1 जून 1996]

---

भारताचे अकरावे पंतप्रधान :एचडी देवगौडा [1 जून 1996 – 21 एप्रिल 1997]

श्री. एच.डी. देवगौडा, सामाजिक-आर्थिक विकासाचे कट्टर धर्मगुरू आणि भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रख्यात प्रशंसक, यांचा जन्म कर्नाटकातील हसन जिल्ह्यातील होलनारासीपुरा तालुक्यातील हरदानहल्ली गावात 1मे, 1933 रोजी झाला.

सिव्हिल इंजिनीअरिंग डिप्लोमा धारक, श्री देवेगौडा यांनी वयाच्या 20 व्या वर्षीच शिक्षण घेतल्यानंतर 1953 मध्ये कॉंग्रेस पक्षात प्रवेश केला आणि 1962 पर्यंत ते सदस्य राहिले. मध्यमवर्गीय कृषिप्रधान पार्श्वभूमीवरुन पुढे आले. तरुणांच्या जीवनातील अडचणी, तरुण गौडा यांनी समाजातील विशेषाधिकारप्राप्त व अत्याचारी घटकांतील गरीब शेतकर्‍यांचे रक्षण करण्यासाठी लढाऊ व्हावे अशी शपथ घेतली.

लोकशाही व्यवस्थेच्या खालच्या थरातून श्री गौडा यांनी हळूहळू राजकीय उंचवटा चढविला. अंजनेय सहकारी संस्थेचे अध्यक्ष आणि नंतर होलेनारासीपुरा येथे तालुका विकास मंडळाचे सदस्य या नात्याने सेवा देताना त्यांनी लोकांच्या मनातील आकर्षण निर्माण केले.

समाजात प्रचलित असमानता दूर करण्याच्या आशेने त्यांनी नेहमीच एक आदर्श यूटोपियन राज्याचे स्वप्न पाहिले. जेव्हा अवघ्या २ years वर्षांचे होते, तरूण गौडा यांनी अपक्ष म्हणून निवडणूक लढविली आणि 1962 मध्ये ते प्रथम कर्नाटक विधानसभेचे सदस्य झाले तेव्हापासून पहिल्यांदाच पळून जाणारे यश होते. विधानसभेच्या प्रभावी सभापती म्हणून त्यांची प्रशंसा केली गेली. आणि सर्व त्याच्या वरिष्ठांसह. होलनारासीपूर मतदारसंघाने त्यांना सलग तीनदा म्हणजेच चौथे (1967-71) विधानसभेत पाठविले; पाचवी (1972-77) आणि सहावी (1978-83) असेंब्ली.

त्यांच्या राजकीय दीक्षा घेण्यापूर्वी श्री गौडा किरकोळ कामे करत ठेकेदार होते. अपक्ष म्हणून त्यांनी घालवलेली सात वर्षे त्यांना बाहेरून पक्षाचे राजकारण पाळण्यास मदत झाली. तो नेहमी वर्काहोलिक होता, तो नेहमी विधिमंडळ ग्रंथालयामध्ये पुस्तके आणि नियतकालिकांमध्ये मग्न होता. 1967  मध्ये पुन्हा झालेल्या निवडणुकीमुळे त्यांना अधिक आत्मविश्वास मिळाला आणि 1969 मध्ये जेव्हा कॉंग्रेस फुटली तेव्हा ते कर्नाटकात सत्तेत असलेल्या श्री निजलिंगप्पा यांच्या नेतृत्वात कॉंग्रेस (ओ) मध्ये रुजू झाले. परंतु श्री गौडा यांची मोठी संधी 1971 च्या लोकसभा निवडणुकीत कॉंग्रेसच्या (ओ) सत्तांतरानंतर आली. ते इंदिरा गांधी लाटेने त्रस्त झालेल्या विरोधाचे नेते म्हणून उदयास आले.

श्री दोडदे गौडा आणि श्रीमती श्री. देवम्मा, श्री देवेगौडा यांना त्यांच्या साध्या कृषी पार्श्वभूमीचा अभिमान आहे. श्रीमतीशी लग्न केले. चेन्नम्मा, या जोडप्याला चार मुलगे आणि दोन मुली आहेत. त्यातील एक मुलगा कर्नाटकातील आमदार आहे तर दुसरा मुलगा लोकसभेवर निवडून आला आहे.

तिसर्‍या आघाडीचे (प्रादेशिक पक्षांचे एक गट आणि गैर-कॉंग्रेस आणि बिगर-भाजपा एकत्र) पंतप्रधानपदाचे नेतृत्व करीत – श्री.गौडा यांच्याकडे ते आले नाहीत.

श्री. देवेगौडा यांनी 30 मे, 1996 रोजी कर्नाटकच्या मुख्यमंत्रिपदाचा राजीनामा देऊन 11 व्या पंतप्रधानपदाची शपथ घेतली

---

भारताचे बारावे पंतप्रधान : इंदर कुमार गुजरल [21 एप्रिल 1997 – मार्च 19, 1998]

श्री इंदर कुमार गुजरल यांनी  21 एप्रिल 1997 रोजी भारताचे 12 वे पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतली.

भारताचे पंतप्रधानपदाची सूत्रे स्वीकारण्यापूर्वी श्री गुजरल 1 जून  1996  पासून परराष्ट्रमंत्री होते आणि 2 जून,  1996  पासून जलसंपदा मंत्रालयाचा अतिरिक्त कार्यभार सांभाळत होते  दरम्यान ते परराष्ट्रमंत्री होते. पर्यंत ते यूएसएसआर (कॅबिनेट रँक) मध्ये भारताचे राजदूत होते आणि1967-1976 पर्यंत खालील मंत्रीपदावर राहिले.

संचार व संसदीय कार्यमंत्री;
माहिती व प्रसारण व दळणवळण मंत्री;
बांधकाम व गृहनिर्माण मंत्री;
माहिती व प्रसारण मंत्री;
नियोजनमंत्री.

संसदीय पदे

सभागृह नेते, जून 1996 पासून राज्यसभा; वाणिज्य व वस्त्रोद्योग संसदीय स्थायी समितीचे अध्यक्ष, १ 199 199 to ते एप्रिल १ 1996 1996;; संसदेच्या स्थायी समितीचे विदेश कामकाज – एप्रिल – 1996  पर्यंत; 1964 ते 1976, 1989 ते 1991 पर्यंत खासदार;  1992 मध्ये बिहारमधून राज्यसभेवर पुन्हा निवडून आले; सदस्य, याचिका समिती, लोकलेखा समिती, नियम समिती, राज्यसभा; अधीनस्थ कायदे समिती, राज्यसभा; सामान्य उद्दीष्ट समिती, राज्यसभा; स्थायी समिती परराष्ट्र व्यवहार.

इतर महत्वाची कार्यालये आयोजितः

अध्यक्ष, भारतीय आशियाई सहकार मंडळाचे अध्यक्ष; भांडवल योजना देखरेख समितीचे सदस्य; संरक्षण अभ्यास आणि विश्लेषण संस्था (आयडीएसए) चे माजी अध्यक्ष; उर्दू प्रचार (गुजराल कमिटी) साठी अधिकृत समितीचे अध्यक्ष; नवी दिल्ली नगरपरिषद 1959-64 चे उपाध्यक्ष; अध्यक्ष लाहोर स्टुडंट्स युनियन; पंजाब स्टुडंट्स फेडरेशनचे सरचिटणीस; कलकत्ता, श्रीनगर आणि दिल्ली येथे संयुक्त मोर्चाच्या विरोधी पक्षांचे संयोजक व प्रवक्ते.

---

भारताचे तेरावे पंतप्रधान : अटलबिहारी वाजपेयी [19 मार्च 1998 – 22 मे 2004]

25 डिसेंबर 1924  रोजी नम्र शालेय शिक्षकाच्या कुटुंबात जन्मलेल्या, ग्वाल्हेर आता भारतीय मध्य प्रदेशाचा एक भाग) च्या रियासतमध्ये श्री. वाजपेयी यांचा सार्वजनिक जीवनात उदय हा त्यांच्या राजकीय हुशार आणि भारतीय दोघांनाही आदरांजली आहे लोकशाही. कित्येक दशकांमध्ये, तो एक नेता म्हणून उदयास आला आहे जो आपल्या उदारमतवादी जगाच्या दृष्टीकोनाचा आदर आणि लोकशाही विचारांच्या प्रतिबद्धतेचा आदर करतो.

महिला सशक्तीकरण आणि सामाजिक समानतेचे प्रखर विजेते श्री. वाजपेयी एक अग्रगण्य, प्रगतीशील भारत या देशांवर विश्वास ठेवतात, एक बलवान आणि समृद्ध राष्ट्र आहे ज्याला राष्ट्रांच्या सहकार्यात योग्य स्थान आहे याचा विश्वास आहे. 5000 वर्षांच्या सुसंस्कृत इतिहासामध्ये लंगर घालणारा तो म्हणजे पुढील 1000 वर्षातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी नेहमीच आधुनिकीकरण करणे, नूतनीकरण करणे, स्वतःला पुन्हा जोमात आणणे.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• सर्वसामान्यांचा माणूस, आपल्या राजकीय दृढनिश्चयावर ठाम आहे. 1ऑक्टोबर 1999 रोजी त्यांनी राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीच्या नव्या युती सरकारच्या प्रमुखपदी सलग दुसऱ्यांदा पंतप्रधानपदाचा कार्यभार स्वीकारला. 1996  मध्ये ते अल्प कालावधीसाठी पंतप्रधान होते. पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्यानंतर ते सलग दोन पंतप्रधान असलेले दोन पंतप्रधान आहेत.
• चार दशकांहून अधिक काळ ज्येष्ठ संसद सदस्य, श्री वाजपेयी नऊ वेळा लोकसभेवर आणि राज्यसभेवर (राज्य सभागृह) दोनदा निवडून गेले.
• भारताचे पंतप्रधान, परराष्ट्रमंत्री, संसदेच्या विविध महत्त्वाच्या स्थायी समित्यांचे अध्यक्ष आणि विरोधी पक्षनेते म्हणून ते स्वातंत्र्योत्तर देशांतर्गत व परराष्ट्र धोरण तयार करण्यात सक्रीय सहभागी होते.
• 1922 च्या ब्रिटिश वसाहतवादी राजवटीच्या अंतीम घाईच्या काळात भारत छोडो चळवळीत सामील झाल्यावर श्री. वाजपेयी यांचा राष्ट्रवादी राजकारणाचा पहिला ब्रश विद्यार्थ्यांच्या काळातच होता. राज्यशास्त्र आणि कायद्याचे विद्यार्थी असलेल्या महाविद्यालयातच त्याने परराष्ट्र व्यवहारात उत्सुकता निर्माण केली – अनेक वर्षांच्या आणि द्विपक्षीय गटात भारताचे प्रतिनिधित्व करताना त्यांनी हितसंबंध जोडले.
• श्री वाजपेयी यांनी पत्रकारांच्या कारकीर्दीची सुरुवात केली होती, 1951 मध्ये ते राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीचे प्रमुख घटक असलेल्या आजच्या भारतीय जनता पक्षाचे अग्रणी भारतीय जनता संघात दाखल झाले तेव्हा ते कमी झाले. समीक्षक म्हणून प्रशंसित कवी म्हणून तो अजूनही संगीत आणि थोडीशी स्वयंपाक करण्याच्या कार्यातून वेळ काढून घेतो.
• भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान, पद्मविभूषण यांना, त्यांच्या पहिल्या आणि एकमेव प्रीती, भारत आणि त्यांच्या समाज आणि राष्ट्राच्या सेवेच्या अर्ध्या-शतकांपेक्षा अधिक काळापूर्वी केलेल्या निस्वार्थ समर्पणाबद्दल त्यांना सन्मानित करण्यात आले. १ In 199 In मध्ये त्यांना भारताचा ‘सर्वश्रेष्ठ संसद सदस्य’ म्हणून गौरविण्यात आले. उद्धरण असे लिहिले: “अटलजी त्यांच्या नावाप्रमाणेच प्रख्यात राष्ट्रीय नेते, एक विद्वेष राजकारणी, निस्वार्थ समाजसेवक, बलवान वक्ते, कवी आणि साहित्यिक, पत्रकार आणि खरंच बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व आहेत .. अटलजी जनतेच्या आकांक्षा व्यक्त करतात. .. त्यांची कार्ये राष्ट्रवादाबद्दलची संपूर्ण बांधिलकी प्रतिध्वनी करतात.

---

भारताचे चवदावें पंतप्रधान : डॉ. मनमोहन सिंग [22 मे, 2004 – 26 मे 2014]

भारताचे चौदावे पंतप्रधान डॉ. मनमोहनसिंग एक विचारवंत आणि अभ्यासक म्हणून योग्यच स्तरावरील आहेत. त्याच्या परिश्रम आणि कामाबद्दलच्या शैक्षणिक दृष्टिकोनासाठी, तसेच त्यांची प्रवेशयोग्यता आणि निष्ठुर वर्तन यासाठी त्याला चांगलेच मानले जाते.

पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांचा जन्म अखंड भारतातील पंजाब प्रांतातील एका खेड्यात 26 सप्टेंबर 1932 रोजी झाला. डॉ. सिंग यांनी 1988 मध्ये पंजाब विद्यापीठातून मॅट्रिकची परीक्षा पूर्ण केली. त्यांच्या शैक्षणिक कारकीर्दीने त्यांना पंजाबमधून ब्रिटनमधील केंब्रिज विद्यापीठात नेले आणि तेथे त्यांनी 1957  मध्ये अर्थशास्त्र विषयात प्रथम श्रेणी सन्मान पदवी संपादन केली. डॉ. सिंग यांनी डी 1962  मध्ये ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटीच्या नफिल्ड कॉलेजमधून फिल इन इकॉनॉमिक्स मध्ये. “इंडिया एक्सपोर्ट ट्रेंड्स अँड प्रॉस्पेक्ट्स फॉर सेल्फ-सस्टेन्ड ग्रोथ” [क्लेरेंडन प्रेस, ऑक्सफोर्ड, 1964] हे पुस्तक भारताच्या अंतर्मुख उदार व्यापार धोरणाचे प्रारंभिक समालोचक होते.

डॉ. सिंह यांच्या शैक्षणिक प्रमाणपत्रे त्यांनी पंजाब विद्यापीठाच्या विद्याशाखेत आणि प्रतिष्ठित दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्सवर घालवलेल्या वर्षांमुळे नष्ट झाली. या काळात युएनसीएटीएडी सचिवालयातही त्यांचा एक छोटासा कार्यकाळ होता. त्यानंतर 1987 ते 1990 दरम्यान जिनिव्हा येथे दक्षिण आयोगाच्या सरचिटणीसपदी नियुक्ती झाली.

1971 मध्ये डॉ. सिंग यांनी वाणिज्य मंत्रालयात आर्थिक सल्लागार म्हणून भारत सरकारमध्ये रुजू झाले. त्यानंतर लवकरच 1972 मध्ये वित्त मंत्रालयात मुख्य आर्थिक सल्लागार म्हणून त्यांची नेमणूक झाली. डॉ. सिंग यांनी ताब्यात घेतलेल्या बर्‍याच शासकीय पदांवर वित्त मंत्रालयात सचिव आहेत; नियोजन आयोगाचे उपाध्यक्ष; रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर; पंतप्रधानांचा सल्लागार; आणि विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे अध्यक्ष.

स्वतंत्र भारताच्या आर्थिक इतिहासाचा सर्वात महत्त्वाचा टर्निंग पॉईंट बनण्यासाठी डॉ. सिंह यांनी 1992  ते  1996 दरम्यान भारताचे अर्थमंत्री म्हणून पाच वर्षे व्यतीत केली. आर्थिक सुधारणांच्या सर्वसमावेशक धोरणात आणण्याच्या त्यांच्या भूमिकेला आता जगभरात मान्यता मिळाली आहे. भारतातील त्या काळातील लोकांच्या दृष्टीकोनातून, हा काळ डॉ. सिंह यांच्या व्यक्तिरेखेशी निगडीत आहे.

डॉ. सिंग यांना त्यांच्या सार्वजनिक कारकीर्दीत अनेक पुरस्कार आणि सन्मानाने गौरविण्यात आले, त्यातील सर्वात प्रमुख म्हणजे भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान पद्मविभूषण भारतीय विज्ञान कॉंग्रेसचा जवाहरलाल नेहरू जन्मशताब्दी पुरस्कार . अर्थमंत्र्यांसाठी आशिया मनी पुरस्कार (1993 आणि 1994); वर्षाचे अर्थमंत्री (1993) साठी युरो मनी पुरस्कार, केंब्रिज विद्यापीठाचे अ‍ॅडम स्मिथ पुरस्कार (1956); आणि केंब्रिजमधील सेंट जॉन कॉलेजमध्ये विशिष्ट कामगिरीबद्दल राईट पुरस्कार (1955). डॉ. सिंग यांना जपानी निहोन केझाई शिंबुन यांच्यासह अनेक संघटनांनीही गौरविले आहे. डॉ. सिंग हे केंब्रिज आणि ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटीजसह अनेक विद्यापीठांमधून मानद पदवी प्राप्त करतात.

डॉ. सिंग यांनी अनेक आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये आणि अनेक आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व केले. त्यांनी भारतीय प्रतिनिधीमंडळांचे नेतृत्व सायप्रसमधील राष्ट्रकुल प्रमुख शासकीय बैठकीकडे ) आणि व्हिएन्नामध्ये 1999 मध्ये मानवी हक्क विषयक जागतिक परिषदेत केले.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• जुलै 1991 मध्ये मनमोहन सिंग यांनी भारत कथेचा पहिला अध्याय लिहिला होता. नेहरूवादी समाजवादी मॉडेलला अर्थव्यवस्थेची दिशा उलगडून दाखविण्यासाठी त्यांनी रोमँटिक कादंबरीकार, फ्रान्समधील कवी आणि नाटककार, व्हिक्टर ह्युगो यांच्याकडे वळविले आणि परवाना-परवानग्या संपविणार्‍या जागतिक बाजारपेठाकडे भारत उघडला.
• जागतिकीकरण जागतिक अर्थव्यवस्थेला घाई घालत होते, तरीही सरकार अर्थव्यवस्थेचे मुख्य चालक होते अशा नेहरूवादी विचारांशी स्थिर राहिले. कम्युनिस्ट युएसएसआर कोसळला होता आणि चीन जागतिकीकरणाच्या दिशेने उघडत होता परंतु भारत कम्युनिस्टांपेक्षा समाजवादी होता.
• मनमोहनसिंग यांना ती कल्पना अप्रचलित वाटली आणि एका नव्या युगात त्याची स्थापना झाली जिथे श्रीमंती आणि संपत्तीला मान मिळाला. एलपीजी उदारीकरण, खाजगीकरण आणि जागतिकीकरणाचा काळ होता.
• कोणाची वेळ आली आहे ही कल्पना पृथ्वीवरील कोणतीही शक्ती थांबवू शकत नाही, असे मनमोहन सिंग यांनी संसदेत आपले पहिले केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर केले. तत्कालीन पंतप्रधान राव यांच्या इच्छेविरुध्द त्याने रुपयाचे खूप मूल्यमापन केले – त्या विनिम्यात कृत्रिमरित्या उच्च मानली गेली, कर कमी केले, खासगी परकीय गुंतवणूकीस प्रोत्साहित केले आणि कायद्यात दुरुस्ती करून सक्तीने भारतात व्यवसाय करणे सुलभ केले.
• त्यांच्या सुधारणांमुळे भारतीय अर्थव्यवस्था वाढीस आणि विकासाच्या गतीला गती मिळाली. अखेर भारत जागतिक आर्थिक दृश्यावर पोचला.  1996 मध्ये राव सरकारला मतदानाचा हक्क मिळाला तेव्हा सुधारणांना मोठा फटका बसला आणि  1998 मध्ये अटलबिहारी वाजपेयी सत्तेत येण्यापूर्वी तीन वर्षे राजकीय अस्थिरता कायम राहिली.
• वाजपेयी सरकारला मतदानाचा हक्क बजावला गेला तेव्हा योगायोगाने मनमोहन सिंग यांनी त्यांच्या खुर्चीवर कब्जा केला. पंतप्रधानपदी मनमोहन सिंग यांच्या नेतृत्वात जीडीपी वाढीचा दर चीन आणि अर्थव्यवस्थेच्या तुलनेत झपाट्याने वाढला परंतु इंधनाचे वाढते दर एक मोठे आव्हान आहे. इंधन तेलाच्या बाजारपेठेतील अप्रत्याशितपणामुळे मनमोहनसिंग यांनी कायमस्वरूपी आणि स्थिर पर्यायी उर्जेचा स्रोत शोधला.
• 2005 मध्ये मनमोहन सिंग यांनी अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष जॉर्ज डब्ल्यू बुश यांच्याबरोबर अणुकरारावर चर्चा सुरू केली. मनमोहनसिंग यांना कदाचित आण्विक करारावरील कारकिर्दीतील सर्वात मोठे मोठे मोठे आव्हान उभे राहिले आहे. डाव्यांच्या आघाडीने बाहेरून सरकारला पाठिंबा दर्शविला होता आणि भाजपाप्रणीत विरोधी पक्ष जोरदारपणे विरोध करत असताना ते पूर्ण करण्यास अटल होते.
• मनमोहन सिंग यांनी कॉंग्रेस नेतृत्वाला राजीनामा देणार असल्याचे सांगितले पण ते आता अणुकरारावर मागे हटणार नाहीत असे म्हटले होते. कित्येक आतील लोकांचा असा विश्वास होता की सोनिया गांधी यांच्या नेतृत्वात कॉंग्रेसकडे मनमोहनसिंग यांना पर्याय नव्हता ही बाब त्यांनी पंतप्रधान कार्यालयात सुरू ठेवली.
• भारत-अमेरिका अणुकरार 2008 मध्ये झाला होता आणि त्यामुळे भारताने अणुइंधन बाजार सुरू केले. डाव्यांनी पाठिंबा काढून घेतला परंतु मुलायमसिंह यादव यांच्या समाजवादी पार्टी आणि मायावतींच्या बहुजन समाज पक्षाच्या वेळेवर पाठबळ मिळाल्याने मनमोहनसिंग सरकार अविश्वास ठरावातून टिकून राहिले. आरजेडीचे प्रमुख लालू प्रसाद आता भ्रष्टाचाराच्या प्रकरणात तुरूंगवासाची शिक्षा भोगत आहेत.
• दुसर्‍या कार्यकाळात मनमोहनसिंग यांचे सरकार आल्यामुळे सर्वात मोठा पेचप्रसंग निर्माण झाला ज्यामुळे लालूप्रसादांच्या ढालीसाठी अनेकांनी आणलेला अध्यादेश आला. या अध्यादेशाने दोषी आमदार आणि खासदारांना अपात्रतेपासून संरक्षण दिले.
• अध्यादेश आणण्यात कॉंग्रेसचे नेतृत्व चक्रात होते. तरीही, नाट्यमय पद्धतीने, त्यावेळी कॉंग्रेसचे उपाध्यक्ष राहुल गांधी यांनी अध्यादेशाला फाडून टाकून फेकून द्यावे असा संपूर्ण मूर्खपणा म्हटले. मनमोहन सिंग वॉशिंग्टन डीसीमध्ये होते तेव्हा अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष बराक ओबामा यांच्या भेटीची तयारी करत होते.
• पंतप्रधानपदाच्या कार्यकाळात तीन प्रमुख कथित घोटाळेदेखील चिघळले होते. या सर्वांचे निदर्शक स्पेक्ट्रम वाटप घोटाळा, कोळसा घोटाळा आणि कॉमनवेल्थ गेम्स (सीडब्ल्यूजी) घोटाळे यांनी केले. तथापि, त्यांनी पंतप्रधान कार्यालयाला परवानगी नाकारल्यानंतर पाच वर्षांहूनही अधिक काळ, मनमोहनसिंग सरकारच्या मूल्यांकनापेक्षा राजकीय स्वरूपाच्या या घोटाळ्यांपैकी कुठल्याही घोटाळ्याच्या चौकशीतून काही ठोस निष्पन्न झाले नाही.
• राजकारणी म्हणून पहिल्या अवतारात मनमोहन सिंग हे भारतीय कथेचे शिल्पकार म्हणून उदयास आले जे देशाच्या आर्थिक शक्तीतील वाढीस सूचित करते.
• दुसर्‍या क्रमांकावर, त्याने भारताला जागतिक अणुऊर्जा म्हणून स्वीकारले, शिक्षणाचे हक्क (आरटीई), नोकरी (मनरेगा) व माहिती (आरटीआय) मिळवून दिल्या आणि कथित घोटाळ्यांच्या मालिकेतून वाद निर्माण केले. मनमोहन सिंग इतिहासामध्ये खाली जातील कारण ज्याला भारताबद्दल कल्पना होती आणि ती अशी कल्पना होती की कोट्यावधी देशाच्या आकांक्षांना पंख द्यावेत.

---

भारताचे पंधरावे पंतप्रधान : नरेंद्र मोदी [26 मे, 2014 ते आतापर्यंत]

श्री. मोदींचा जन्म 17 सप्टेंबर, 1950 रोजी गुजरातमधील एका छोट्या गावात झाला. त्यांचे कुटुंब ‘मागासवर्गीय’ वर्गातील होते जे समाजातील उपेक्षित वर्गामध्ये आहे. तो ‘फालतू रुपयांशिवाय’ एका गरीब पण प्रेमळ कुटुंबात मोठा झाला. आयुष्यातील सुरुवातीच्या कष्टांनी केवळ कठोर परिश्रमांचे मूल्य शिकवलेच नाही तर सामान्य लोकांच्या टाळण्यायोग्य त्रासांपासून त्याला मुक्त केले. हे त्याला अगदी लहान वयातच लोक आणि देशाच्या सेवेत स्वत: चे विसर्जन करण्यासाठी प्रेरित केले. सुरुवातीच्या काळात त्यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ) या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाबरोबर काम केले आणि राष्ट्र निर्माण करण्यासाठी समर्पित आणि नंतर त्यांनी राष्ट्रीय व राज्य पातळीवर भारतीय जनता पक्षाच्या संघटनेत काम केले. श्री. मोदी यांनी गुजरात विद्यापीठातून राज्यशास्त्र विषयातील एम.ए.

नरेंद्र मोदी हे एक ‘पीपल्स लीडर’ आहेत, जे त्यांच्या समस्या सोडविण्यासाठी आणि त्यांचे कल्याण सुधारण्यासाठी समर्पित आहेत. लोकांमध्ये राहून, त्यांचे सुख वाटून घेणे आणि त्यांचे दु: ख कमी करण्यापेक्षा त्याला जास्त समाधानकारक काहीही नाही. जमिनीवर असलेल्या लोकांसह त्याचे सामर्थ्यवान ‘पर्सनल कनेक्ट’ मजबूत ऑनलाइन उपस्थितीने पूरक आहे. वेबपर्यंत लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी आणि त्यांच्या जीवनात बदल घडवून आणण्यासाठी ते भारताचे सर्वात तंत्रज्ञानी नेते म्हणून ओळखले जातात. तो फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम, साऊंड क्लाऊड, लिंकेडिन, वेइबो आणि इतर मंचांसह सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर खूप सक्रिय आहे.

पंतप्रधान म्हणून वाटचाल

• श्री. नरेंद्र मोदी यांनी 30 मे 2019 रोजी पंतप्रधानपदाची शपथ घेतली. त्यांच्या कार्यकाळातील दुसऱ्यांदा कार्यकाळात सुरूवात झाली. स्वातंत्र्यानंतर जन्माला येणारे पहिले पहिले
• ‘सबका साथ, सबका विकास, सबका विश्वास’ या उद्दीष्टाने प्रेरित होऊन मोदींनी सर्वसमावेशक, विकासाभिमुख आणि भ्रष्टाचारमुक्त कारभाराला कारणीभूत ठरलेल्या कारभारात एक नमुना बदलला आहे. अंत्योदय ध्येय साकार करण्यासाठी किंवा योजना व सेवांची शेवटची मैल वितरण सुनिश्चित करण्यासाठी पंतप्रधानांनी वेग आणि प्रमाणात काम केले.
• पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वात भारत विक्रमी वेगाने दारिद्र्य निर्मूलन करीत आहे, असे आघाडीच्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी नमूद केले आहे. हे केंद्र सरकारने घेतलेल्या गरीब-निर्णायक निर्णयाच्या मालिकेला जबाबदार आहे.
• आज भारत जगातील सर्वात मोठा आरोग्य सेवा कार्यक्रम आयुष्मान भारत येथे आहे. 50 कोटींपेक्षा जास्त भारतीयांना व्यापून आयुष्मान भारत गरीब आणि नव-मध्यमवर्गीयांना उच्च प्रतीची आणि परवडणारी आरोग्य सेवा पुरवतो.
• जगातील सर्वात प्रतिष्ठित आरोग्य नियतकालिकांपैकी एक म्हणून ओळखल्या जाणा .्या लॅन्सेटने आयुष्मान भारतचे कौतुक केले आहे आणि असे म्हटले आहे की ही योजना भारतातील आरोग्य क्षेत्राविषयी मोठ्या प्रमाणात असंतोष दाखवते. सार्वत्रिक आरोग्य व्याप्तीस प्राधान्य देण्याच्या पंतप्रधान मोदींच्या प्रयत्नांचीही जर्नलमध्ये नोंद झाली.
• आर्थिक वगळणे ही गरिबांसाठी अडचण आहे हे समजून घेत पंतप्रधानांनी प्रत्येक जनतेसाठी बँक खाते उघडण्याच्या उद्देशाने पंतप्रधान जन धन योजना सुरू केली. आता 35 कोटीहून अधिक जनधन खाती उघडली गेली आहेत. या खात्यांमुळे केवळ विनाबिंकीच नाही तर सबलीकरणाच्या इतर मार्गांचे दरवाजेही उघडले आहेत.
• जन धनापेक्षा एक पाऊल पुढे टाकत श्री. मोदींनी समाजातील अत्यंत असुरक्षित घटकांना विमा आणि निवृत्तीवेतन देऊन जन सुरक्षावर भर दिला. जेएएम ट्रिनिटीने (जन धन-आधार-मोबाइल) तंत्रज्ञानाने चालविलेल्या मध्यम पुरुषांचे निर्मूलन आणि पारदर्शकता आणि वेग निश्चित केले आहे.
• प्रथम, असंघटित क्षेत्राशी संबंधित 42 कोटींपेक्षा जास्त लोक आता पंतप्रधान श्रम योगी मनुष्य धन योजनेंतर्गत निवृत्तीवेतन घेतात. 2019  च्या निवडणुकीच्या निकालानंतर झालेल्या पहिल्याच मंत्रिमंडळ बैठकीत  अशीच पेन्शन योजना जाहीर केली गेली.
•  2016 मध्ये सुरू केलेली प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजना गरिबांना मोफत स्वयंपाक गॅस कनेक्शन उपलब्ध करुन देते. 7 कोटीहून अधिक लाभार्थ्यांना धूरमुक्त स्वयंपाकघर उपलब्ध करून देण्यात हे एक मोठे गेम-चेंजर असल्याचे सिद्ध झाले आहे, त्यातील बहुतेक महिला आहेत.
• स्वातंत्र्याच्या 70 वर्षानंतरही वीज नसलेली 18,000 गावे विद्युतीकरण करण्यात आली आहेत.
•  2020  पर्यंत ‘सर्वांसाठी हाऊसिंग फॉर ऑल’ ची पंतप्रधानांची दृष्टी पूर्ण करण्यासाठी घर बांधण्याची गती तशीच कायम आहे.
• कृषी हे एक असे क्षेत्र आहे जे श्री नरेंद्र मोदी यांच्या अगदी जवळ आहे. 2019 च्या अंतरिम अर्थसंकल्पात, सरकारने पंतप्रधान किसान सन्मान निधी नावाच्या शेतकऱ्याना आर्थिक प्रोत्साहन देण्याची घोषणा केली. जवळपास तीन आठवड्यांत 24 फेब्रुवारी 2019 रोजी ही योजना सुरू करण्यात आली आणि त्यानंतर नियमित हप्ते भरण्यात आले. पंतप्रधान  कार्यकाळातील मंत्रिमंडळ बैठकीत पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी सर्व शेतकर्‍यांना लाभ देण्याचे ठरविले व त्या आधीची 5 एकर मर्यादा काढून टाकली. यातून भारत सरकार जवळपास रु. शेतकरी हितासाठी प्रतिवर्षी 87,००० कोटी.
• श्री. मोदी यांनी चांगल्या बाजारासाठी माती हेल्थ कार्ड्स, ई-एनएएम पासून शेतीसाठी पथ-ब्रेकिंग उपक्रम आणि सिंचनावर नव्याने लक्ष केंद्रित केले आहे. 30 मे 2019 रोजी, पीएम मोदींनी जलसंपत्तीसंदर्भातील सर्व बाबींची पूर्तता करण्यासाठी नवीन जलशक्ती मंत्रालय तयार करून एक मोठे वचन पूर्ण केले.
• , महात्मा गांधी यांच्या जयंतीनिमित्त पंतप्रधानांनी ‘स्वच्छ भारत मिशन’ देशभर स्वच्छतेसाठी जनआंदोलन सुरू केले. चळवळीचा स्केल आणि प्रभाव ऐतिहासिक आहे. आज, स्वच्छता कव्हरेज 2014 मध्ये 38% वरुन 99% पर्यंत वाढली आहे. अनेक राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांना मुक्त शौचमुक्त (ओडीएफ) घोषित करण्यात आले आहे. स्वच्छ गंगासाठी ठोस उपाययोजना केल्या आहेत.
• जागतिक आरोग्य संघटनेने स्वच्छ भारत मिशनचे कौतुक केले असून त्यामुळे तीन लाखांचे जीव वाचू शकेल असे मत व्यक्त केले आहे.
• श्री. मोदींचा असा विश्वास आहे की परिवर्तन हे परिवर्तन हे महत्त्वाचे साधन आहे. म्हणूनच, भारत सरकार पुढची पिढी पायाभूत सुविधा निर्माण करण्याचे काम करीत आहे, मग ती महामार्ग, रेल्वे, आय-वे आणि जलमार्गांच्या दृष्टीने केली जावी. उडान (उदे देश का आम नागरीक) योजनेने विमानचालन क्षेत्राला अधिक लोक अनुकूल आणि कनेक्टिव्हिटी वाढविली आहे.
• पीएम मोदी यांनी भारताला आंतरराष्ट्रीय उत्पादन शक्तीगृहात बदलण्यासाठी ‘मेक इन इंडिया’ हा उपक्रम सुरू केला .
• त्यांच्या कार्यकाळात भारताच्या समृद्ध इतिहास आणि संस्कृतीकडे विशेष लक्ष दिले गेले आहे. सरदार पटेल यांना योग्य अशी श्रद्धांजली म्हणून जगातील सर्वात मोठा पुतळा, स्टेट ऑफ युनिटीमध्ये भारत आहे. हे पुतळे एका विशेष जन चळवळीद्वारे तयार केले गेले होते ज्यात सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमधील शेतकरी आणि मातीची साधने वापरली जात होती, जी ‘एक भारत, श्रेष्ठ भारत’ या भावनेला सूचित करते.
• पंतप्रधान मोदींना पर्यावरणीय कारणांबद्दल तीव्र उत्सुकता आहे. एक स्वच्छ आणि हिरवा ग्रह निर्माण करण्यासाठी त्याने वारंवार मतभेद बंद करण्याची मागणी केली आहे. गुजरातचे मुख्यमंत्री म्हणून श्री. मोदी यांनी हवामान बदलावर नवीन उपाय तयार करण्यासाठी वेगळ्या हवामान बदल विभाग तयार केला. 2015 च्या पॅरिस येथे झालेल्या सीओपी 21 शिखर परिषदेत ही भावना दिसून आली. पंतप्रधानांनी उच्चस्तरीय चर्चासत्रात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
• हवामान बदलांच्या अगोदर एक पाऊल पुढे टाकत पंतप्रधान मोदींनी हवामान न्यायाविषयी बोलले. 2019 मध्ये, आंतरराष्ट्रीय सौर आघाडीच्या शुभारंभासाठी अनेक देशांचे राज्य व सरकारप्रमुख भारत आले, एका चांगल्या ग्रहासाठी सौर ऊर्जेचा उपयोग करण्याचा अभिनव प्रयत्न.
• पर्यावरण संवर्धनाच्या दिशेने त्यांनी केलेल्या प्रयत्नांना मान्यता देऊन पंतप्रधान मोदी यांना संयुक्त राष्ट्रांच्या ‘चॅम्पियन्स ऑफ द अर्थ’ पुरस्काराने गौरविण्यात आले.
• हवामान बदलामुळे आपला ग्रह नैसर्गिक आपत्तींना बळी पडला याविषयी पूर्णपणे संवेदनशील, श्री मोदींनी तंत्रज्ञानाची शक्ती आणि मानवी संसाधनाची ताकद यांचा उपयोग करून आपत्ती व्यवस्थापनासाठी नवीन दृष्टीकोन आणला आहे. मुख्यमंत्री म्हणून त्यांनी  2 जानेवारी 2001 रोजी नुकत्याच झालेल्या एका भयंकर भूकंपात मोडलेल्या गुजरातचे रूपांतर केले. त्याचप्रमाणे, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कौतुक झालेल्या गुजरातमधील पूर आणि दुष्काळाचा सामना करण्यासाठी त्यांनी नवीन यंत्रणा सुरू केली.
• प्रशासकीय सुधारणांच्या माध्यमातून श्री मोदींनी नेहमीच नागरिकांना न्यायाला प्राधान्य दिले आहे. लोकांच्या प्रश्नांची सोडवणूक व्हावी यासाठी गुजरातमध्ये त्यांनी संध्याकाळी न्यायालये सुरू केली. केंद्रात, त्यांनी वाढीस विलंब लावत असलेल्या प्रलंबित प्रकल्पांना त्वरित प्रगती (प्रो-अ‍ॅक्टिव्ह गव्हर्नन्स अँड टाइमली इम्प्लिमेंटेशन) सुरू केले.
• श्री मोदींच्या परराष्ट्र धोरणातील पुढाकाराने जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीची खरी क्षमता व भूमिकेची जाणीव झाली आहे. सार्क नेशन्सच्या सर्व प्रमुख प्रमुखांच्या उपस्थितीत त्यांनी आपल्या पदाची पहिली मुदत सुरू केली आणि दुसर्‍या वर्साच्या सुरूवातीला बिम्सटेक नेत्यांना आमंत्रित केले. युनायटेड नेशन्सच्या जनरल असेंब्लीला दिलेल्या त्यांच्या भाषणाचे जगभर कौतुक झाले.1 वर्षांच्या दीर्घ कालावधीनंतर नेपाळ,  28 वर्षानंतर ऑस्ट्रेलिया, 31 वर्षानंतर फिजी आणि युएई तसेच  34 वर्षानंतर सेशल्स येथे द्विपक्षीय दौर्‍यावर येणारे श्री. मोदी हे पहिले भारतीय पंतप्रधान झाले. पदभार स्वीकारल्यापासून श्री. मोदी यांनी यूएन, ब्रिक्स, सार्क आणि जी -२० शिखर परिषदांना हजेरी लावली, जिथे विविध जागतिक आर्थिक आणि राजकीय मुद्द्यांवरील भारताच्या हस्तक्षेपाचे आणि विचारांचे कौतुक केले गेले.
• पीएम मोदी यांना सौदी अरेबियाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान शाह अब्दुलाझीझचा सर्वोच्च नागरी सन्मान यासह अनेक सन्मानाने सन्मानित करण्यात आले आहे. श्री. मोदी यांना रशिया (पॅलेस्टाईन ऑफ स्टेट ऑफ पॅलेस्टाईनचा ग्रँड कॉलर), अफगाणिस्तान (अमीर अमानुल्ला खान पुरस्कार), युएई (जायद मेडल) आणि मालदीव यांचा अव्वल पुरस्कारही प्रदान करण्यात आला आहे. (निशान इज्जुद्दिनचा नियम). शांती आणि विकासासाठी दिलेल्या योगदानाबद्दल 2018 मध्ये पंतप्रधानांना प्रतिष्ठित सोल पीस पुरस्कार मिळाला.
• ‘आंतरराष्ट्रीय योग दिन’ म्हणून एक दिवस म्हणून बोलविण्याच्या नरेंद्र मोदींच्या वक्तव्याचा संयुक्त राष्ट्र संघात जबरदस्त प्रतिसाद मिळाला. पहिल्यांदाच जगभरातील एकूण 177 राष्ट्रांनी एकत्र येऊन 21 जूनला ‘यूएन मधील आंतरराष्ट्रीय योगाचा दिवस’ म्हणून घोषित करण्याचा ठराव संमत केला.

---