Marathi Grammar Prayog | प्रयोग व त्याचे प्रकार
प्रयोग व त्याचे प्रकार: सखोल विश्लेषण
प्रयोग व त्याचे प्रकार: सखोल विश्लेषण
Marathi Grammar Prayog : मराठी व्याकरणामध्ये प्रयोग हा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे, ज्याद्वारे आपण वाक्यातील कर्ता, कर्म, आणि क्रियापद यांच्यातील संबंध स्पष्ट करू शकतो. प्रत्येक वाक्यात कर्ता कोण आहे, कोणावर क्रिया होत आहे, आणि क्रिया कशी केली जाते, यावरून वाक्याच्या प्रयोगाचा प्रकार ठरतो. प्रयोगाचे वेगवेगळे प्रकार वेगवेगळ्या प्रसंगी वापरले जातात, ज्यामुळे भाषेतील वाक्यरचना आणि अर्थ यांचा बदल होतो.
मराठीत प्रयोगाचे तीन प्रकार पडतात:
1. कर्तरी प्रयोग (Active Voice)
2. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice)
3. भावे प्रयोग
या तिन्ही प्रकारांमध्ये वाक्य रचनेतील बदल कसे केले जातात, हे आपण या लेखात सविस्तरपणे समजून घेऊ. तसेच, प्रत्येक प्रयोगाचे उपप्रकार, त्यांच्या उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण आणि त्यांचे योग्य वापर शिकू.
1. कर्तरी प्रयोग (Active Voice)
कर्तरी प्रयोग हा मराठीत सर्वाधिक वापरला जाणारा प्रयोग आहे. कर्तरी प्रयोगामध्ये वाक्यातील क्रियापद हे कर्त्याच्या लिंग किंवा वचनानुसार बदलते. याचा अर्थ, क्रिया करणारी व्यक्ती कर्ता असतो आणि त्या क्रियेचा परिणाम कर्त्यावरच होतो.
उदाहरणे:
– तो चित्र काढतो. (कर्ता – पुल्लिंगी)
– ती चित्र काढते. (कर्ता – स्त्रीलिंगी)
– ते चित्र काढतात. (कर्ता – अनेकवचन)
वरील उदाहरणांमध्ये, “तो”, “ती”, आणि “ते” हे कर्ते आहेत, ज्यांच्या लिंग आणि वचनानुसार क्रियापद बदलते.
कर्तरी प्रयोगाचे उपप्रकार | Marathi Grammar Prayog
कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार आहेत:
1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग
1.1 सकर्मक कर्तरी प्रयोग
सकर्मक कर्तरी प्रयोग हा असा प्रयोग आहे ज्यामध्ये वाक्यात *कर्म* (ज्यावर क्रिया होत आहे) असते. म्हणजेच, कर्ता आणि कर्म दोघेही वाक्यात उपस्थित असतात.
##### उदाहरणे:
– राम आंबा खातो.
– सीता आंबा खाते.
– ते आंबा खातात.
वरील उदाहरणांमध्ये “राम”, “सीता”, आणि “ते” हे कर्ते आहेत, तर “आंबा” हे कर्म आहे, ज्यावर क्रिया (खाण्याची क्रिया) होत आहे.
1.2 अकर्मक कर्तरी प्रयोग
अकर्मक कर्तरी प्रयोग हा असा प्रयोग आहे ज्यामध्ये वाक्यात कर्म नसते. यामध्ये केवळ कर्ता आणि क्रिया उपस्थित असतात, ज्यावर थेट परिणाम होत असतो.
##### उदाहरणे:
– राम पडला.
– सीता पडली.
– ते पडले.
अकर्मक कर्तरी प्रयोगात कर्म उपस्थित नसते, म्हणजे वाक्यात फक्त कर्ता आणि क्रियापदच असते. वाक्यातील क्रिया केवळ कर्त्यावर होत असते.
2. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice)
कर्मणी प्रयोग मध्ये वाक्याची रचना पूर्णपणे बदलते. या प्रयोगात वाक्यातील क्रियापद हे कर्माच्या लिंग किंवा वचनानुसार बदलते. म्हणजे, कर्त्याचा महत्त्व कमी होतो आणि कर्म हे मुख्य ठरते. कर्मणी प्रयोगामध्ये क्रिया करणाऱ्या व्यक्तीवर (कर्त्यावर) भर देण्याऐवजी, क्रिया कोणावर होते किंवा कोणावर प्रभाव पडतो यावर भर दिला जातो.
उदाहरणे:
– राजाने राजवाडा बांधला. (कर्म – पुल्लिंगी)
– राजाने कोठी बांधली. (कर्म – स्त्रीलिंगी)
– राजाने राजवाडे बांधले. (कर्म – अनेकवचन)
वरील उदाहरणांमध्ये, कर्मणी प्रयोगामुळे क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किंवा वचनानुसार बदलले आहे.
कर्मणी प्रयोगाचे उपप्रकार
कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार आहेत:
1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग
2.1 प्राचीन कर्मणी प्रयोग
प्राचीन कर्मणी प्रयोग हा संस्कृतमधून आलेला आहे. या प्रयोगात वाक्याची रचना संस्कृतप्रमाणे असते आणि असा प्रयोग साधारणपणे जुन्या लिखाणात आढळतो.
उदाहरणे:
– नळे इंद्रास असे बोलीले.
– जो – जो किजो परमार्थ लाहो.
2.2 नवीन कर्मणी प्रयोग
नवीन कर्मणी प्रयोग हा आधुनिक काळात इंग्रजीच्या Passive Voice प्रमाणे वापरला जातो. या प्रयोगामध्ये वाक्याच्या सुरुवातीला कर्म येते, आणि कर्त्यावर प्रत्यय लागतात.
उदाहरणे:
– रावण रामाकडून मारला गेला.
– चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.
2.3 समापन कर्मणी प्रयोग
समापन कर्मणी प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात क्रियापदाचा अर्थ असा असतो की क्रिया संपली आहे. हा प्रयोग क्रियाचा समाप्ती सूचित करतो.
उदाहरणे:
– त्याचा पेरू खाऊन झाला.
– रामाची गोष्ट सांगून झाली.
2.4 शक्य कर्मणी प्रयोग
शक्य कर्मणी प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात क्रियापद असा अर्थ सूचित करते की ती क्रिया कर्त्याने करण्याची शक्यता आहे.
उदाहरणे:
– आई कडून काम करवले.
– बाबांकडून जिना चढवला गेला.
2.5 प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग
प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात कर्ता मुख्य असतो आणि त्याचा उल्लेख आधी होतो.
उदाहरणे:
– त्याने काम केले.
– तिने पत्र लिहिले.
3. भावे प्रयोग
भावे प्रयोग हा एक विशेष प्रकार आहे ज्यामध्ये वाक्यातील कर्ता किंवा कर्माचे लिंग किंवा वचन बदलूनही क्रियापद बदलत नाही. यामध्ये कर्त्याचे महत्त्व नसते, तर क्रियेचा परिणाम महत्त्वाचा असतो.
उदाहरणे:
– सुरेशने बैलाला पकडले.
– सीमाने मुलांना मारले.
या प्रयोगात कर्त्याचा लिंग किंवा वचनानुसार क्रियापद बदलत नाही, पण कर्त्याच्या कृत्याचा परिणाम महत्त्वाचा असतो.
भावे प्रयोगाचे उपप्रकार
भावे प्रयोगाचे तीन उपप्रकार आहेत:
1. सकर्मक भावे प्रयोग
2. अकर्मक भावे प्रयोग
3. अकर्तुक भावे प्रयोग
3.1 सकर्मक भावे प्रयोग
सकर्मक भावे प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात कर्म असते आणि त्यावर परिणाम होतो.
उदाहरणे:
– शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना शिकविले.
– रामाने रावणास मारले.
3.2 अकर्मक भावे प्रयोग
अकर्मक भावे प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात कर्म नसते, पण कर्त्यावर क्रिया होत असते.
उदाहरणे:
– मुलांनी खेळावे.
– विद्यार्थांनी जावे.
3.3 अकर्तुक भावे प्रयोग
अकर्तुक भावे प्रयोग म्हणजे ज्या वाक्यात कर्ता नसतो, फक्त क्रिया आणि त्याचा परिणाम सूचित केला जातो.
उदाहरणे:
– आता उजाडले.
– शांत बसावे.
निष्कर्ष :
मराठी व्याकरणात प्रयोगांचा वापर केल्याने वाक्याचा अर्थ आणि रचना कशी बदलते, हे आपण या लेखाद्वारे पाहिले. कर्तरी, कर्मणी आणि भावे प्रयोग हे तीन मुख्य प्रकार असून, प्रत्येकाचा वापर भाषेत वेगवेगळ्या प्रसंगी केला जातो. कर्तरी प्रयोगामध्ये कर्त्याचा अधिक महत्त्व असतो, तर कर्मणी प्रयोगात कर्मावर भर दिला जातो, आणि भावे प्रयोगात क्रियेचा परिणाम महत्त्वाचा असतो.
प्रयोग समजणे आणि त्याचा योग्य वापर हे भाषा समृद्ध करण्यासाठी आणि वाक्यरचना अधिक प्रभावी करण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
माहिती आवडल्यास आपल्या मित्रांना नक्की शेअर करा
टेस्ट सोडविण्यासाठी आमचे मोबाईल अँप लगेच डाउनलोड करा
डाउनलोड लिंक : Download Mobile App
मित्रांनो, अशाच प्रकारचे नवनविन माहिती मिळण्याकरिता आमचा व्हाट्सअप्प नं.7841930710 तुमच्या ग्रुपमध्ये अॅड करा.
आणखी पेपर सोडवा!!!
✔ तुमचा एक ‘Share’ व ‘Like’ तुमच्या मित्रांना नोकरीची संधी देऊ शकतो !
आमचे टेलीग्राम चॅनल जॉईन करा Click Here : MPSC मराठी व्याकरण
ताज्या चालू घडामोडी जाणून घेण्यासाठी आमचे WhatsApp चॅनल जॉईन करा. Join Us on WhatsApp
अपडेट राहण्यासाठी लाईक करा आमचे फेसबुक पेज Join Us on Facebook
आमची पोस्ट आवडल्यास कॉमेंट करून सांगा.
Table of Contents
